Drogą zamachu stanu w maju 1926 roku władza dostała się w ręce Józefa Piłsudskiego i jego współpracowników.

  • Rządy pomajowe określa się mianem dyktatury marszałka.
  • Istotą tego czasu i systemu rządów był autorytaryzm, czyli władza oparta na autorytecie wybitnej jednostki kierującej państwem za pomocą ludzi bezwzględnie lojalnych, wywodzących się spośród współtowarzyszy broni Piłsudskiego.
  • Sam marszałek ograniczał swoje funkcje do szefa specjalnie stworzonej instytucji – Głównego Inspektora Sił Zbrojnych (GISZ), unikając bardziej spektakularnych stanowisk.

 

Początek rządów sanacji

  • Pierwszy etap rządów sanacyjnych (lata 1926-1929) cechowała dbałość o pozory. Był to również czas budowy własnego zaplecza politycznego przez obóz marszałka, zwany popularnie belwederskim od miejsca pracy i zamieszkania szefa GISZ.
    • Przerażony sejm przyjął kandydaturę proponowanego przez zwycięzców premiera profesora Kazimierza Bartla.
    • Na prezydenta wybrał marszałka, a potem, po jego rezygnacji, „jego człowieka”, profesora Ignacego Mościckiego.
    • W sierpniu uchwalił tzw. nowelę sierpniową, poszerzającą zakres uprawnień głowy państwa (rozwiązywanie parlamentu i wydawanie dekretów z mocą ustawy).
  • Po tej swoistej legalizacji przewrotu następne miesiące i lata upływały pod znakiem stosunkowo łagodnej dyktatury, dalekiej od totalitarnych sąsiedzkich wzorców. To okres tolerowania parlamentarnej opozycji, prasowej krytyki bądź innych wystąpień nie po myśli władz. Aresztowano kilku lojalnych wobec obalonego w 1926 roku rządu generałów (Malczewski, Rozwadowski, Zagórski), a jeden z nich zaginął w tajemniczych okolicznościach (Zagórski). Zdarzały się wypadki pobicia opozycyjnych posłów lub dziennikarzy przez „nieznanych” sprawców w oficerskich mundurach (np. Juliusza Zdanowskiego).
  • Piłsudski, godząc się na udział w grze parlamentarnej, nie rozwiązując sejmu, zdecydował się na budowę własnej bazy politycznej. Celem strategicznym stała się zmiana konstytucji w kierunku przez niego pożądanym, a do tego niezbędna była większość.
    W latach 1926-1928 powstał w oparciu o różne grupy społeczne i odpryski polityczne (od socjalistów po konserwatystów), tworzony przez prawą rękę marszałka, pułkownika Walerego Sławka – Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR). W wyborach 1928 roku stał się najsilniejszym ugrupowaniem. Do wyniku przyczyniły się zapewne naciski administracji, ale większości BBWR nie uzyskał. Zdezorientowana opozycja, której lewa część miała przez pewien czas nadzieję na pozyskanie i współpracę z Piłsudskim, powoli traciła złudzenia i rozpoczęła walkę z sanacją, jak nazywano rządowy obóz. Pierwsze symptomy to postawienie ministra skarbu (finansów) Gabriela Czechowicza pod osąd Trybunału Stanu za przelew pieniędzy z budżetu na konto BBWR podczas kampanii wyborczej (1929). Dla obserwatorów sceny politycznej było jasne, że w ławach Trybunału opozycja najchętniej widziałaby kogoś „innego”, a minister pełnił niejako funkcję zastępczą. Zaostrzała się walka polityczna, marszałek w swoim ulubionym stylu nie szczędził obelg parlamentowi. Nowy gabinet z 1929 roku składał się z wojskowych, stąd nazwa rządu pułkowników, na czele z Kazimierzem Świtalskim.
  • Jednocześnie pogarszała się sytuacja ekonomiczna kraju, co czyniło położenie władzy – sanacji – bardziej dramatycznym. Opozycja dążyła do specjalnej, nadzwyczajnej sesji parlamentu, gdzie poddałaby rząd surowej ocenie. Pojawiły się postulaty zgłoszenia wotum nieufności dla rządu. Bliższą współpracę nawiązały stronnictwa takie jak PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie, NPR, chadecja, PPS; ów blok nazwano Centrolewem.
  • Stosunki władz z parlamentem pogorszyło najście oficerów na sejm podczas sesji budżetowej. Ostatecznie większością głosów wotum przeszło i gabinet pułkowników upadł w grudniu 1929. Przez kilka miesięcy rządził ponownie bardziej spolegliwy Bartel, co Centrolew uznał za swój sukces. Piłsudski odłożył jednak tylko rozstrzygnięcie. Nowym premierem został Walery Sławek, zdecydowany na walkę z sejmem. Centrolew usiłował i ten gabinet obalić, lecz sesje odkładane przez prezydenta uniemożliwiły formalnie ten krok.

 

Lata 1930-1935 – czas dyktatury

Z inicjatywy Centrolewu w czerwcu 1930 odbył się w Krakowie tzw. Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu. Przyjęto tam deklarację potępiającą rządy sanacji i konieczność ich obalenia. Padły nawet hasła utworzenia rządu robotniczo-chłopskiego. W sierpniu Mościcki rozwiązał parlament, rozpisując wybory na jesień. We wrześniu uderzył Piłsudski, nakazując aresztować przywódców Centrolewu, po utworzeniu przez nich bloku wyborczego (Związek Obrony Prawa i Wolności Ludu). Przewieziono ich do twierdzy brzeskiej, poddając biciu i upokorzeniu (m.in. Witosa, Korfantego, Duboisa, Popiela, Libermanna). Podczas manifestacji protestacyjnych w Warszawie i Tarnowie zginęli ludzie. Wyjątkowo brutalnie przebiegała kampania wyborcza w Galicji Wschodniej. Poczynania rządu spotkały się z terrorystyczną odpowiedzią podziemnych organizacji ukraińskich, na co władze zareagowały pacyfikacją i stosowaniem odpowiedzialności zbiorowej, pogarszając i tak skomplikowane tam stosunki.

Wybory z września 1930 roku przyniosły sukces BBWR. Naciski administracyjne, fałsze, unieważnianie list przeciwników bądź oddanych na nich głosów wystąpiły w szerszym wymiarze niż dwa lata wcześniej. Odpowiadał za to minister spraw wewnętrznych Felicjan Sławoj-Składkowski.

To, co się stało, oznaczało definitywne zerwanie z pozorami demokracji.

  • Nie uciszyło wcale protestów, szczególnie w kwestii Brześcia. Nadszarpnęło to, niestety, wizerunek i autorytet Piłsudskiego.
  • Władze musiały wypuścić więźniów brzeskich i pozwolić im odpowiadać przed sądem z wolnej stopy.
  • Proces (1931) miał wybitnie polityczny charakter i choć daleko mu było do podobnych fars z Niemiec czy ZSRR, to jednak nie przyniósł chluby polskiej sprawiedliwości. Zapadły wyroki stosunkowo niskie, oskarżonym pozwolono, o ile chcieli, wyjechać za granicę w celu uniknięcia uwięzienia (np. Witosowi).
  • Władze ograniczyły suwerenność instytucji społecznych, takich jak szkoły (przy założeniu nowej niezbędne były zaświadczenia z policji o lojalności), sądy (możliwość usuwania sędziów) czy adwokatury.
  • Ponownie zaostrzyły się stosunki na kresach wschodnich.
  • Nasiliły się ataki nacjonalistów ukraińskich oraz nawoływania lokalnych instancji komunistycznych do rewolty.

Ostatecznie władze w 1934 roku, wykorzystując jako pretekst zamordowanie przez terrorystów ukraińskich ministra spraw wewnętrznych Pierackiego, utworzyły w Berezie Kartuskiej obóz „odosobnienia” dla radykalnych przeciwników reżimu (komunistów, nacjonalistów, faszyzujących endeków, choć trafili tam także bardziej umiarkowani przedstawiciele sceny politycznej, np. Cat-Mackiewicz).

 

Tworzenie się nowej sceny politycznej i uchwalenie konstytucji kwietniowej

  • W 1933 roku przy bojkocie Zgromadzenia Narodowego przez opozycję doszło do reelekcji Ignacego Mościckiego. W opozycji doszło do przegrupowań.
  • Najwcześniej połączyły się stronnictwa chłopskie, tworząc Stronnictwo Ludowe.
  • Na lewo przesunęła się PPS.
  • Chadecja po emigracji Korfantego straciła swe dawne znaczenie.
  • Endecja także uległa radykalizacji i przemianom:
    • w 1928 roku Roman Dmowski założył Obóz Wielkiej Polski; różnice w zreorganizowanym ruchu pogłębiły się na tle taktyki wobec władz;
    • młodzież partyjna żądała bardziej stanowczych działań, poparł ją sam stary przywódca;
    • w kwietniu 1934 roku młodzi dokonali rozłamu, tworząc Obóz Narodowo-Radykalny (Mosdorf, Rossman) żądający usunięcia Żydów, parcelacji majątków, unarodowienia obcego kapitału i zbudowania ustroju hierarchicznego;
    • wśród nich również doszło do kłótni, czego wyrazem był podział (pod koniec 1934 roku) na bardziej „umiarkowany” ONR-ABC oraz faszyzującą ONR-Falangę (Piasecki).
  • Od 1931roku pracowała komisja konstytucyjna mająca dokonać zasadniczych zmian. Po długich dyskusjach mimo zastrzeżeń opozycji konstytucja została przyjęta przez sejm w kwietniu 1935 roku, drogą niezbyt formalną (zwykłą większością głosów).

Postanowienia konstytucji kwietniowej

  • Zasadę suwerenności narodu zastąpiono zasadą nadrzędności państwa (w myśl założeń sanacji).
  • W ręku prezydenta wybieranego na kadencję 7-letnią przez tzw. Zgromadzenie Elektorów (urzędnicy państwowi i przedstawiciele obu izb), skupiała się najwyższa władza.
  • Prezydent desygnował premiera, członków rządu i innych wysokich urzędników.
  • Prezydent mógł odwoływać i rozwiązywać parlament, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, decydował o wojnie i pokoju, ratyfikował umowy międzynarodowe i – jako głowa państwa – reprezentował je na zewnątrz.
  • Prezydent wydawał dekrety z mocą ustawy, proponował swego następcę i obsadzał 1/3 senatu.
  • Kwintesencją zakresu władzy prezydenta było słynne zdanie o odpowiedzialności „przed Bogiem i historią”.
  • Konstytucja ograniczała też prawo wyborcze, podwyższając granicę wieku: czynne od 24 lat, bierne zaś od 30 roku życia.
  • Potwierdzała autorytarny system rządów.

 

II Rzeczypospolita po śmierci Józefa Piłsudskiego

Po śmierci Piłsudskiego (1935) doszło do dekompozycji obozu władzy. Czynnikiem spajającym niejednorodny obóz była osoba szefa Legionów, legendarnego wodza z 1920 roku. Gdy go zabrakło, musiało dojść do polaryzacji i naturalnej walki o następstwo (nie pozostawił wskazówek).

W obozie sanacyjnym wyodrębniły się różne opcje polityczne:

  • obóz zamkowy na czele z prezydentem Ignacym Mościckim;
  • grupa pułkownika Walerego Sławka – ówczesnego premiera;
  • grupa wyższych wojskowych skupiona wokół generała, a potem marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego;
  • lewica sanacyjna z ministrem rolnictwa Juliuszem Poniatowskim, wicepremierem Kwiatkowskim (tzw. „naprawiacze” od Związku Naprawy Rzeczypospolitej) i zdobywającym coraz większą niezależność pułkownikiem Józefem Beckiem.

Wybory z września 1935 roku okazały się porażką sanacji. Oparte na niedemokratycznej ordynacji zbojkotowane zostały przez większość opozycji i ponad połowę głosujących. Osłabiło to pozycję najwybitniejszego piłsudczyka, Walerego Sławka, który ustąpił ze stanowiska premiera. W następnych tygodniach i miesiącach przeciwnicy Sławka, głównie z prezydenckich kręgów, ograniczyli jego wpływy, doprowadzili do rozwiązania BBWR. Sławek wiosną 1939 roku popełnił samobójstwo.

Coraz częściej dochodziło do walk o władzę pomiędzy poszczególnymi ugrupowaniami.
Władzę podzieliły między sobą grupa zamkowa oraz wyżsi wojskowi. Rydz-Śmigły w 1936 roku otrzymał marszałkowską buławę i szefostwo GISZ, a premierem został po Kościałkowskim przeciętny Sławoj-Składkowski. Nie powiodła się Rydzowi próba budowy własnego zaplecza politycznego.
Przejściowo w latach 1936-1937 doszło do współdziałania lewicy w ramach lansowanego przez Komitern tzw. frontu ludowego, ale nie znalazło to instytucjonalnych form (PPS, KPP, Żydowski Bund, lewica chłopska). Czystki w ZSRR odstręczały demokratycznych przecież socjalistów, a wkrótce doszło do zerwania współpracy.

W centrum sceny politycznej utworzono tzw. Front Morges (rezydencja szwajcarska Paderewskiego, krytycznego wobec dyktatury i wszelkich ekstremizmów), w skład którego weszli Korfanty, Haller, Popiela, Sikorski i sam gospodarz, genialny pianista.

Kolejnym ośrodkiem politycznym było sformowane Stronnictwo Pracy (na bazie chadecji i NPR).
Sanacja próbowała przegrupować siły i utworzyła partię (OZON), kokietującą środowiska sprzyjające endecji. Organizacja ta nie odegrała jednak większej roli i w 1938 roku została rozwiązana.
Stopniowo rosła rola polityczna energicznego działacza gospodarczego, wicepremiera Kwiatkowskiego.

 

Podsumowanie

Potęgował się spór na prawicy o kierunek rozwoju endeckiego obozu. Sporo zwolenników miały tendencje totalitarne reprezentowane przez ONR. Śmierć Romana Dmowskiego (9 stycznia 1939 roku), autorytetu w tym środowisku, stanowiła cios dla spójności obozu prawicowego.

W obozie opozycji umacniało się Stronnioctwo Ludowe (wielkie strajki chłopskie 1937 roku). Rok 1939 okazał się specyficzny dla polskiej sceny politycznej. Obóz sanacji ulegał stopniowo atrofii i elementem jeszcze go spajającym pozostawała władza i przeszłość kombatancka jego członków. Przyszłość niepopularnej formacji była trudna do przewidzenia. Rosła w siłę opozycja, jeszcze jednak głęboko podzielona. Śmiertelne zagrożenie państwa spowodowało jednak wyciszenie walk politycznych i zjednoczenie wszystkich liczących się sił.