W efekcie splotu wyjątkowo korzystnych dla Polski okoliczności: klęski państw centralnych, kompletnego rozkładu Austro-Węgier, rewolucji i wojny domowej w Rosji, zmiany stanowiska zachodu oraz oczywiście woli i świadomych działań samych Polaków, jesienią (przełom października i listopada) 1918 roku nasza ojczyz­na doczekała się wreszcie niepodległości.

Formowanie się lokalnych ośrodków władzy. Walki o granice z sąsiadami

Na terenie Galicji, Księstwa Cieszyńskiego, Króles­twa Polskiego, a także i zaboru pruskiego powstawały lokalne ośrodki władzy (Cieszyn, Kraków, Lwów, Lublin, Poznań), nie mówiąc już o funkcjonującej Radzie Regencyjnej (powołanej przez austro-niemieckich okupantów) oraz emigracyjnym Komitecie Narodowym Polskim (w Paryżu). Najwcześniej polska administracja uformowała się na obszarach Królestwa, zachodniej Galicji i części Śląska Cieszyńskiego. Pod wpływem wypadków w Rosji (rewolucja) w niektórych częściach kraju tworzyły się też rady robotnicze, żołnierskie i włościańskie.

Sprzyjająca koniunktura nie trwała długo. O granice odradzającej się Polski trzeba było walczyć z większością sąsiadów.

  • Najszybciej doszło do konfliktu polsko-ukraińskiego we wschod­niej Galicji, gdzie w listopadzie 1918 roku powołanie państwa, określanego mianem Ukrainy Zachodniej, spotkało się z polską kontrakcją. Walki zakończone polskim sukcesem trwały do czerwca 1919.
  • Między grudniem 1918 a lutym 1919 roku toczyły się walki w Wielkopolsce, gdzie doszło do żywiołowego wybuchu powstania przeciwko niemieckim rządom.
  • W styczniu 1919 roku, gdy zawiodły próby kompromisowych rozwiązań, na Śląsku Cieszyńskim również nastąpiła zbrojna konfrontacja polsko-czeska (interwencja Czechów w odpowiedzi na próby zorganizowania przez Polaków tam wyborów sejmowych).
  • Od początku 1919 roku toczyła się też wojna polsko-radziecka, nieunikniona zapewne z racji diametralnie odmiennych interesów (sowieckich prób eksportu rewolucji oraz polskich ­dążeń do stworzenia jakiejś środkowoeuropejskiej federacji i przy okazji bezpiecznych granic). Kulminacja konfliktu przypadła na rok 1920, gdy odpowiedzią na polską wyprawę na Kijów, stała się radziecka ofensywa znad Dźwiny i Berezyny, która dotarła aż pod Warszawę, gdzie bolszewicka armia została w sierpniu rozgromiona. W październiku wyczerpane strony zawarły rozejm, a w Rydze rozpoczęły się pokojowe negocjacje.
  • Nie obyło się bez tragicznego sporu polsko-litewskiego o Wilno wraz z okolicami, przesądzonego przez politykę faktów dokonanych Piłsudskiego w październiku 1920 roku (wyraźnie inspirowany tzw. bunt Żeligowskiego, który zajął owe tereny).
  • Górnym Śląskiem trzykrotnie wstrząsały powstania. Definitywnie granica z Niemcami została ustalona na mocy wersalskiego traktatu pokojowego w czerwcu 1919 roku, jak również na podstawie plebiscytów (przegranych) na Warmii, Mazurach i Powiślu w lipcu 1920 roku, oraz na Górnym Śląsku w marcu 1921, wreszcie też, pośrednio wskutek trzeciego powstania w maju – czerwcu 1921, co zobligowało Radę Ambasadorów wielkich mocarstw do decyzji o podziale spornego Śląska (20 października 1921).
  • Granica wschodnia II Rzeczypospolitej została z kolei określona ostatecznie w ryskim traktacie pokojowym z Rosją Radziecką w marcu 1921 roku. Granica z Litwą pozostawiająca sporną Wileńszczyznę po polskiej stronie (oficjalna aneksja w marcu 1922), nie znalazła uznania drugiej strony, stanowiąc przedmiot powtarzających się konfliktów i napięć.
  • Przebieg linii granicznej z Czechosłowacją, niekorzystny dla Polski na odcinku cieszyńskim, ustaliła ostatecznie Rada Ambasadorów wielkich mocarstw na naradzie w belgijskim kurorcie Spa w lipcu 1920. Także większość obszarów Spisza i Orawy przypadła naszym południowym sąsiadom.
  • Granica zachodnia przypominała dawną przedrozbiorową, różniąc się tylko w kilku miejscach. Na korzyść polską na Górnym Śląsku, ale w wypadku pogranicza wielkopolsko-pomorskiego z kolei na niemiecką. Po drugiej stronie pozostały Piła i Międzyrzecz z okolicami oraz Wschowa.
  • Państwo polskie otrzymało niewielki dostęp do Bałtyku ograniczony powołaniem Wolnego Miasta Gdańska pod protektoratem Ligi Narodów (oficjalnie Polska posiadała tam pewne prawa).
  • Także nieco inaczej przebiegała granica na odcinku Prus Wschodnich. Warmia, Elbląg i Malbork, niegdyś polskie, przypadły teraz Niemcom. Z kolei rejon Działdowa został przyłączony do Polski. Poza tym dalej granica biegła jak przed rozbiorami.
  • Niewielkim zmianom podlegała też granica południowa, gdzie nastąpiły mimo wszystko pewne odchylenia na polską korzyść: kilka wiosek Orawy i Spisza włączono do Rzeczpospolitej, podobnie jak fragmenty Śląska Cieszyńskiego (do linii Olzy), niegdyś będącego częścią królestwa czeskiego.
  • Najwięcej różnic, co nawet zrozumiałe z racji poważnych zmian i ruchów etnicznych, nie mówiąc o kilkuletniej wojnie, powstało na północy (styk granic Polski, ZSRR i Łotwy), przecinając dalej białoruskie i ukraińskie obszary na wschód od Głębokiego, Mołodeczna oraz linii kolejowej Baranowicze, Łuniniec, Sarny, Równe do rzeki Zbrucz (ten odcinek pokrywał się akurat z dawną granicą galicyjsko-rosyjską) i Dniestru (styk 3 państw: Polski, Rumunii i ZSRR).
  • Granica z Litwą pozostawiała Wileńszczyznę po polskiej stronie, z Łotwą przebiegała głównie na Dźwinie, zaś z Rumunią na dawnym rozgraniczeniu między dwiema prowincjami Austro-Węgier: Galicją i Bukowiną.

Terytorium niepodległej Polski do jesieni 1938 roku obejmowało powierzchnię 388 634 km2. Obszary dawnego zaboru rosyjskiego stanowiły 69% całości, a 20% dawnego zaboru austriackiego, zaś pruskiego 11%.
W październiku 1938 roku, z powodu wysunięcia przez II Rzeczpospolitą ultimatum wobec Czechosłowacji (działo się to w dobie osławionej konferencji monachijskiej), gdy ta uległa, terytorium Polski powiększyło się o Zaolzie (906 km2), a w następnych kilku tygodniach o skrawki pogranicza słowackiego (północna część Czadeckiego i Jaworzyna w Tatrach miały miejs­ce inne drobne ­posunięcia).

W ostatnim więc roku swego niepodległego bytu (jesień 1938 – jesień 1939) państwo polskie obejmowało 389 720 km2. Długość granic Polski w 1938 roku liczyła ogółem 5 548 km, z tego wypadało:

  • morska 140 km,
  • z Niemcami 1 912 km,
  • z Czechosłowacją 984 km,
  • z Rumunią 349 km,
  • ze Związkiem Radzieckim 1 412 km,
  • z Łotwą 109 km,
  • z Litwą 521 km,
  • z Wolnym Miastem Gdańsk 121 km.

Nasze państwo zostało podzielone na siedemnaście województw: miasto stołeczne Warszawa (na prawach województwa), warszawskie, łódzkie, kieleckie, lubelskie, białostockie, wileńskie, nowogródzkie, poleskie (z siedzibą w Brześciu nad Bugiem), wołyńskie (Łuck), poznańskie, pomorskie (Toruń), śląskie (Katowice), krakowskie, lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie.

 

Ośrodki władzy na ziemiach polskich (jak i poza nimi)

  • Rada Regencyjna,
  • Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego,
  • Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie, we Lwowie,
  • Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie,
  • Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu,
  • Polski Komitet Narodowy lub Komitet Narodowy Polski w Paryżu,
  • większość ośrodków, poza NRL i KNP, podporządkowała się Józefowi Piłsudskiemu, który wrócił do Polski z Magdeburga 10 listopada 1918 roku.

Najważniejsze wydarzenia

  • Od 17 listopada 1918 funkcjonuje pierwszy w założeniu ogólnopolski rząd (nie zawsze w praktyce) Jędrzeja Moraczewskiego
  • Listopad 1918 – lipiec 1919 – wojna we wschodniej Galicji
  • Styczeń 1919 – październik 1920 – wojna polsko-radziecka (sierpień 1920 – przełomowa bitwa warszawska)
  • Grudzień 1918 – luty 1919 – powstanie wielkopolskie
  • Styczeń 1919 – konflikt zbrojny z Czechosłowacją o Zaolzie
  • Powstania śląskie
    • sierpień 1919 – pierwsze powstanie śląskie
    • sierpień 1920 – drugie powstanie śląskie
    • maj-czerwiec 1921 – trzecie powstanie śląskie
  • Plebiscyty
    • 7 lipca 1920 – na Warmii, Mazurach i Powiślu
    • 20 marca 1921 – na Górnym Śląsku
  • 28 czerwca 1919 – traktat wersalski
  • 5-6 lipca 1920 – międzynarodowa konferencja w Spa, Rada Ambasadorów wielkich mocarstw (entanty) podejmuje decyzje o podziale Śląska Cieszyńskiego
  • 9 października 1920 – akcja generała Żeligowskiego na Wileńszczyźnie
  • 27 października 1920 – ukonstytuowanie władz Wolnego Miasta Gdańska i oficjalne proklamowanie jego powstania przez Radę Ambasadorów
  • 18 marca 1921 – traktat pokojowy w Rydze między Polską a Rosją Radziecką (dzień wcześniej uchwalenie przez sejm konstytucji zwanej marcową)
  • 20 października 1921 – Rada Ambasadorów podjęła decyzję o podziale Górnego Śląska, którego część, około 3000 km2 z 1 mln ludności, przyłączono do Polski.
  • 2 marca 1922 – oficjalne przyłączenie Wileńszczyzny do Polski
  • 15 marca 1923 – Rada Ambasadorów entanty uznała wschodnie granice Polski
  • 16 października 1925 – traktat w Locarno, pogorszenie położenia międzynarodowego Polski; Niemcy odmawiają uznania granicy z Polską
  • 12–14 maja 1926 – zamach majowy i początek rządów sanacji (do 1939) oraz dyktatury Piłsudskiego
  • 25 lipca 1932 – zawarcie paktu o nieagresji między Polską a Związkiem Radzieckim
  • 26 stycznia 1934 – polsko-niemiecka Deklaracja o niestosowaniu przemocy, zwana popularnie paktem o nieagresji.
  • Marzec 1938 – ultimatum polskie wobec Litwy i nawiązanie z nią stosunków dyplomatycznych
  • 2 października 1938 – wkroczenie wojsk polskich na Zaolzie po wcześniejszym ultimatum z 30 września
  • 24 października 1938 – wysunięcie przez III Rzeszę żądań wobec Polski, kilkakrotnie powtarzanych (7 stycznia, 26 stycznia i 21marca 1939) i przez nasz kraj odrzuconych
  • 30 listopada 1938 – przekazanie Polsce spornych ziem słowackich (układ w Zakopanem)
  • Przyrosty terytorialne kosztem Czechosłowacji jesienią 1938 osiągnęły 990 km2