Wybuch

16 lutego 1936 roku Hiszpanie zadecydowali w wyborach o dalszych losach Republiki (istniejącej od 1931 roku). Sukces odniosła wówczas koalicja Frontu Ludowego, będącego sojuszem republikanów, socjalistów, komunistów oraz regionalistów katalońskich i baskijskich. Wybory nie przyniosły jednak upragnionej stabilizacji. Z rządami lewicy nie chcieli pogodzić się zwolennicy przywrócenia monarchii i prawicowi konserwatyści, a potencjalnych legalistów po prawej stronie sceny politycznej (np. był wśród nich do czasu generał Franco) zrażały ekscesy prowokowane przez anarchistów (ataki na kościoły, duchownych i przeciwników politycznych), na które odpowiadała równie brutalnie faszystowska Falanga (komenderował nią Jose Antonio Primo de Rivera pospołu z Serrano Sunnerem). W pewnym momencie terror przybrał takie rozmiary, że wydawało się, iż rząd oraz prawicowi ekstremiści tracą nad nim kontrolę. Przełomem stało się zamordowanie przez policję i bojówkę socjalistyczną jednego z liderów prawicowej opozycji w Kortezach (parlamencie), Calvo Sotelo, co miało stanowić odpowiedź na jeden z zamachów Falangi. Bunt rozpoczął się 17-18 lipca 1936 roku w Maroku Hiszpańskim, dokąd udał się z Teneryfy generał Franco, aby stanąć na czele stacjonujących tam wojsk, stanowiących elitę armii. Był on jednym ze zdolniejszych hiszpańskich dowódców.

Walczące strony

  • Po stronie rebelii opowiedziała się większość elity oficerskiej, burżuazja, ziemiaństwo, znaczna część chłopów, hierarchia kościelna, monarchiści i faszystowska Falanga.
  • Po stronie Republiki zaś: socjaliści, anarchiści, komuniści, autonomiści baskijscy i katalońscy oraz radykalni republikanie.
    • Najlepiej zorganizowani okazali się komuniści, którzy od połowy 1937 roku odgrywali dominującą rolę w republikańskim obozie, częstokroć skłóconym pod względem programowym, jak i pod względem koncepcji prowadzenia walki.
    • Anarchiści np. niemal na gorąco wprowadzali kolektywizację rolnictwa w Aragonii i Katalonii oraz organizowali z socjalistycznymi bojówkami pogromy duchowieństwa.
    • Komuniści ze względów taktycznych starali się unikać skrajności, prawdopodobnie odkładając realizację swych prawdziwych celów do czasu zwysięstwa. Podczas wojny, od 1937 roku byli rzecznikami rewolucyjnego terroru wobec jawnych przeciwników.

Po drugiej stronie barykady na czoło ostatecznie wysunął się generał Franco (jego rywal, generał Mola zginął w katastrofie samolotowej), od 1 października 1936 roku przejmując pełnię władzy. Stolicą rebelii była Salamanca, a potem Burgos.

Świat wobec konfliktu

Jednoznacznie rebeliantów poparły faszystowskie Włochy i Niemcy:

  • w pierwszej fazie wojny samoloty niemieckie i włoskie okręty przerzucały żołnierzy Franco z Maroka;
  • Mussolini podesłał rebeliantom około 100-tysięczny korpus wojsk lądowych, a Hitler – elitarny lotniczy Legion Condor (około 17,5 tys. ludzi);
  • w walkach brali udział uczestnicy z Portugalii (około 15 tysięcy ludzi) oraz innych krajów (razem 5 tysięcy).

Po stronie republikańskiej walczyli:

  • obcokrajowcy, ochotnicy tworzący tzw. „brygady międzynarodowe”, w których służyło około 35 tysięcy ludzi reprezentujących 54 narodowości (m.in. Ernest Hemingway, George Orwell, Karol Świerczewski);
  • oficjalnie Republikę poparł ZSRR, przesyłając transporty broni oraz kilka tysięcy doradców, którzy odgrywali częstokroć dwuznaczną rolę (szczególnie w wywiadzie i aparacie bezpieczeństwa);
  • zachodnie demokracje ogłosiły neutralność wobec konfliktu.

Przebieg walk

  • Przerzucone na kontynent wojska generała Franco posuwały się szybko naprzód, wykorzystując efekt zaskoczenia oraz słabość militarną rządu w pierwszym okresie wojny (większość oficerów opowiedziała się przecież za buntem). Z północy nacierały oddziały generała Moli i już w połowie sierpnia 1936 roku doszło do połączenia obydwu armii (pod Talaveron). Atak na Madryt, rozpoczęty we wrześniu, załamał się jednak, naprędce zorganizowane siły rządowe (głównie tzw. milicja ludowa) odparły ofensywę.
  • Walki wokół stolicy wygasły w grudniu 1936 roku. Od tej pory stolica była bombardowana przez frankistów, a ponowny szturm nastąpił dopiero w końcowej fazie konfliktu. Siły republikańskie w I połowie 1937 roku odniosły kilka sukcesów: nad rzeką Jaramą (luty) oraz pod Guadalajrą (marzec), gdzie klęskę poniósł głównie włoski korpus posiłkowy. Frankiści poprawili swoją sytuację strategiczną, podejmując w kwietniu 1937 roku ofensywę na republikańską enklawę w Asturii i Baskonii. Zdobycie tych uprzemysłowionych obszarów zdecydowanie poprawiłoby potencjał i możliwości rebeliantów. W toku zaciętych walk do października tego samego roku frankiści opanowali owe republikańskie przyczółki na północy kraju. Wcześniej do rangi symbolu i legendy urosło barbarzyńskie zbombardowanie przez Legion Condor baskijskiego miasteczka Guernica.
  • Republikanie z kolei w grudniu 1937 roku zdobyli ważne strategicznie miasto w centrum frontu – Teruel. Frankiści na początku 1938 roku podjęli jednak zdecydowaną ofensywę, odbijając w lutym Teruel, powstrzymując również wcześniej ataki republikańskie pod Saragossą i Burente (tzw. pierwsza bitwa nad Ebro – koniec 1937), zaś w połowie kwietnia dotarli do Morza Śródziemnego na wysokości Vinaroz. Tym samym od wiosny 1938 roku republikańska Hiszpania została podzielona na dwie części: Katalonię oraz region madrycko-śródziemnomorski. Republikanie usiłowali jeszcze odzyskać inicjatywę strategiczną poprzez kontrnatarcie nad rzeką Ebro (tzw. druga bitwa) między lipcem a listopadem, ale bez powodzenia. W styczniu 1939 roku frankiści zdobyli Barcelonę, a miesiąc później całą Katalonię. Państwa zachodnie zerwały wówczas stosunki z rządem republikańskim, uznając legalność gabinetu generała Franco. W obozie dogorywającej Republiki doszło wówczas do rozłamu, a nawet walk między zwolennikami pertraktacji ze zwycięzcami, a rzecznikami walki do końca (byli nimi np. komuniści). Ułatwiło to zadanie wojskom rebelianckim, które 28 marca 1939 roku zdobyły Madryt. Pierwszego kwietnia zwycięski generał Francisco Franco Behamonde ogłosił zakończenie wojny i rozpoczął już jako „caudillo” proces jednoczenia rozdartego kraju.

Konsekwencje wojny

  • Wojna trwała 986 dni, przyniosła ruinę gospodarczą kraju, spadek poziomu życia o około 50%, i – co najważniejsze – spowodowała śmierć ponad pół miliona obywateli. Niektóre dane mówią nawet o liczbie prawie miliona poległych.
  • Symboliczną mogiłą i pomnikiem wojny jest sławna Val de la Caidos („Dolina Poległych”) obok Madrytu, gdzie w skałach wydrążono gigantyczną świątynię z prochami ofiar konfliktu, a nad całością góruje gigantyczny krzyż (140 m).
  • pojawiło się kolejne bliskie blokowi faszystowskiemu państwo w Europie. Reżim Franco miał jednak bardziej autorytarny niż faszystowski charakter.

Zapamiętaj
1936-1939 wojna domowa w Hiszpanii, zakończona zwycięstwem generała Franco (sprawował władzę dyktatorską do 1975 roku).