Do władzy w Związku Radzieckim w ostatnich latach życia Lenina pretendowała grupa bolszewickich działaczy, takich jak Lew Dawidowicz Trocki, Grigorij Zinowiew, Lew Kamieniew, Nikołaj Bucharin i najmniej znany szerszym gremiom Józef Stalin, pełniący funkcję sekretarza generalnego partii. Było to stanowisko ważne, ponieważ kontrolujące aparat partyjny przejmujący w ZSRR rolę administracji państwowej. Jednak pozostali rywale do władzy posiadali większy autorytet i mieli za sobą legendę rewolucji i znaczący w niej udział. Stalin zaś pozostawał typem szarego wyrobnika, konsekwentnie rozbudowującego swe wpływy.

Początek dyktatury Stalina

Stalin nie należał do głównych faworytów Lenina, o czym można się przekonać po lekturze tzw. testamentu wodza rewolucji, jednak już w momencie śmierci twórcy radzieckiego państwa (styczeń 1924 roku) był na tyle silny, że mógł ów tekst utajnić. Po operetkowej samokrytyce i obietnicy poprawy zaakceptowany został przez wąskie kierownicze gremium – Biuro Polityczne.

Dzięki konsekwencji, doświadczeniu w zakulisowych grach politycznych, znajomości ludzi i ich natury, a przede wszystkim intrygom, wyeliminował najpoważniejszego rywala – Lwa Trockiego, wykorzystując jego niezręczność, przerost ambicji i niechęć innych starych bolszewickich działaczy. Trocki, współtwórca rewolucji, został w1925 roku pozbawiony wysokich funkcji partyjnych, a potem wydalony z Komitetu Centralnego, a nawet zmuszony do ucieczki z kraju (jesienią 1928 roku). Następnymi ofiarami byli Zinowiew i Kamieniew. Wobec nich Stalin znowu posłużył się intrygą, w której narzędziem byli znani działacze: Bucharin (ideolog partyjny), Tomski (szef związków zawodowych), Rykow (premier). Po eliminacji pierwszej dwójki doprowadził do upadku tych, którzy mu w intrydze pomogli. Śmierć zabrała Dzierżyńskiego i Frunzego, choć w tym drugim wypadku istnieją podejrzenia, że ten legendarny wódz z okresu wojny domowej nie zmarł śmiercią naturalną.

W latach 1928-1929 Stalin umocnił się już zdecydowanie w roli dyktatora radzieckiego państwa, a jego najbliższymi współpracownikami stali się ludzie bezbarwni, kompletnie amoralni, aparatczycy partyjni, wykonawcy woli wodza: Wiaczesław Mołotow, Kliment Woroszyłow, Nikołaj Jeżow, Henryk Jagoda, Ławrientij Beria, Andriej Żdanow, Andriej Wyszyński, Łazar Kaganowicz i inni. Cały aparat obstawił podległymi sobie ludźmi.

 

Początek terroru stalinowskiego

Mając pełnię władzy nad państwem i partią, Stalin zaczął dbać o zapewnienie sobie pełnej kontroli nad gospodarką.

  • Odrzucił tolerowany przez pewien czas leninowski NEP, dopuszczający elementy gospodarki rynkowej (1928) i przystąpił do kolektywizacji rolnictwa, co musiał zarzucić ze względów taktycznych Lenin.
  • Likwidując prywatne rolnictwo, chłopskie gospodarstwa rodzinne przy upaństwowionych innych działach gospodarki, Stalin realizował strategiczny cel totalitaryzmu – całkowite podporządkowanie obywatela państwu, które stawało się jedynym pracodawcą i właścicielem.
  • Prowadzona przez Stalina brutalnymi metodami kolektywizacja przyniosła zagładę milionów chłopów (do 1933 roku), upadek produkcji rolniczej i ogromny głód na wsi (bardzo często dochodziło do kanibalizmu).
  • Obłudny reżim nadal eksportował żywność, a prawdę o sytuacji ukrywał przed społeczeństwem, kontrolując całkowicie przepływ informacji.
  • Zakończona politycznym sukcesem gigantyczna operacja dodała Stalinowi pewności siebie. Teraz postanowił się rozprawić ze wszystkimi prawdziwymi lub wydumanymi czy nawet potencjalnymi przeciwnikami w szeregach partii.
  • Stalina zaniepokoiły obrady zjazdu partyjnego, oficjalnie najwyższej władzy w bolszewickiej organizacji. Dostał tam niewiele głosów i tylko dzięki manipulacjom znalazł się w kierowniczych gremiach ponownie. Dzięki pozycji dyktatora wyniki wyborów na zjeździe utajniono, a Stalin przygotował plan długofalowych represji.
  • Pod jego kontrolą znajdował się potężny aparat przymusu – NKWD. Gigantyczne czystki należało w jakimś stopniu uzasadnić. Pretekstu dostarczyła kolejna prowokacja – zabójstwo Kirowa, popularnego szefa partii w Leningradzie (Petersburgu) w 1934 roku (na zjeździe w 1933 roku otrzymał więcej głosów od Stalina). Józef Wissarionowicz wykoncypował wówczas jedną ze swoich dialektycznych tez, że walka klasowa zaostrza się w trakcie budowania socjalizmu i należy mimo „pozornego spokoju” zaostrzyć represje wobec perfidnych, ukrytych wszędzie wrogów, przyczajonych nawet w partyjnym aparacie.
  • Nastąpiły fale aresztowań. Torturami na śledztwie wymuszano najbardziej dziwaczne zeznania, oskarżenia, co powodowało kolejne aresztowania. Odbyły się serie pokazowych procesów (organizowanych wcześniej sporadycznie), w których ofiarami padali nawet czołowi działacze państwowi.
  • Życie stracili m.in. Kamieniew, Zinowiew, Rykow, Tomski, Bucharin, czy zdolny działacz gospodarczy Piatakow. System potrzebował wrogów, należało ich znaleźć, nawet jeśli ich nie było; ktoś przecież musiał być winny. Cyniczny Stalin wysłał na śmierć również i wcześniejszych gorliwych współpracowników, morderców – zginęli szefowie NKWD Jagoda i Jeżow.

 

Apogeum terroru stalinowskiego

  • Apogeum terroru nastąpiło w latach 1937-1938, podczas fali czystek w armii, której Stalin nie ufał. Wymordowano 90% generałów i trzech spośród 5 marszałków ZSRR, legendarnych bohaterów rewolucji: głównodowodzącego Michaiła Tuchaczewskiego, Wasilija Blüchera, Gieorgija Jegorowa. Stosując odpowiedzialność zbiorową, aresztowano i zsyłano całe rodziny skazańców. Wśród aresztowanych znalazł się m.in. Konstanty Rokossowski (późniejszy marszałek Polski z woli Stalina).
  • Specyfiką czystek były również aresztowania i zabójstwa komunistów innych narodowości przebywających na emigracji w ZSRR lub pracujących w Kominternie. Życie straciła większość przywódców KPP, ale podobny los spotkał komunistów fińskich, węgierskich, koreańskich, szwajcarskich, niemieckich, jugosłowiańskich, rumuńskich itd.
  • Ginęli ludzie ze świata kultury, np. wielki poeta Osip Mandelsztam. Miliony ludzi trafiły do obozów pracy przymusowej – łagrów (zwanych również gułagami); rozproszonych na gigantycznym terytorium, nazwę ich spopularyzował tytuł epicko-dokumentalnego dzieła Archipelag GUŁag Aleksandra Sołżenicyna (też łagiernika). Ci nowi niewolnicy XX w. odgrywali znaczącą rolę w radzieckiej ekonomice przy realizacji wielkich ­inwestycji.
  • Specjalnie został zaostrzony kodeks karny. Za najdrobniejsze przewinienia groziła zsyłka, wieloletnie więzienie bądź śmierć. Rozszerzono zakres wykroczeń politycznych, podejrzane mogło być już nawet okazywanie braku entuzjazmu; spóźnienie lub pomyłka w pracy – dywersją bądź sabotażem. Obowiązkiem społecznym stała się czujność, wróg czyhał przecież wszędzie, czynem patriotycznym okazywało się donosicielstwo, nawet na najbliższych. Dzięki propagowaniu donosicielstwa władze, rozrywając więzi społeczne i rodzinne, uzyskiwały dodatkowy efekt – formowanie nowego człowieka, bezwzględnie lojalnego wobec partii, państwa i jego przywódcy. Wśród lansowanych „bohaterów”, wzorców do naśladowania dla radzieckiej młodzieży znajdowali się Pawlik Morozow i Pronia Korybin denuncjujący własnych rodziców.
  • Niepowetowane szkody zadano nauce i kulturze – z jednej strony poprzez fizyczną eliminację czy zesłanie wybitnych indywidualności, z drugiej zaś – popieranie karierowiczów, ludzi płytkich i nędznych, posłusznych, niewychylających się ponad przeciętność (za przykład może służyć kariera Trofima Łysenki – pseudobiologa).
  • W polityce zagranicznej, pod maską internacjonalizmu proletariackiego, realizowane były imperialistyczne, mocarstwowe cele; łamano, gdy było trzeba, zawarte układy międzynarodowe, np. wobec Polski, bałtyckich państw, Finlandii czy Rumunii, przejś­ciowo współpracując z faszystowskimi Niemcami.

 

Efekty

  • W latach 30. wedle zaniżonych zapewne danych, około 10 milionów ludzi zamordowano, zamorzono głodem bądź zamęczono, miliony zesłano do obozów (w 1952 roku w łagrach przebywało około 13–14 milionów osób), skąd także wielu nigdy nie wróciło.
  • Upokarzano naród, łamano charaktery ludzkie w imię zbrodniczej, amoralnej ideologii.
  • Osłabiono potencjał obronny kraju poprzez masakrę kadry dowódczej, co naraziło państwo na straszne niebezpieczeństwo w przededniu wojny.
  • Rząd radziecki w pewien sposób przyczynił się do przyspieszenia wojny, podpisując pakt z Hitlerem.
  • Związek Radziecki wielokrotnie naruszał wiążące go z sąsiadami porozumienia, dopuszczał się też zbrodni na obcokrajowcach. Po wojnie polityka ta w dużej mierze była kontynuowana.

Zapamiętaj

  • Czeka (Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucja i Spekulacją 1917-1922)
  • GPU (Państwowy Zarząd Polityczny 1922-1934)
  • NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych 1934-1946, potem Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i KGB)):
  • Wielkie czystki: przeprowadzone na wielka skalę w latach 1934-1938 operacje „czyszczenia” aparatu partyjno-państwowego, z armią włącznie, polegające na aresztowaniach, zsyłce lub najczęściej likwidacji starej kadry podejrzewanej przez Stalina o nielojalność; porównywana do opryczniny cara Iwana IV Groźnego; najbardziej osłabiła państwo czystka w wojsku, gdzie wymordowano 40 tys. oficerów wyższych stopni.
  • Procesy moskiewskie – procesy polityczne na podstawie sfingowanych bądź wymuszonych dowodów radzieckich dygnitarzy, najczęściej jeszcze współpracowników Lenina, czy bohaterów rewolucji i wojny domowej; ich kulminacja przypadła w latach 1936-1938, gdy odbyły się trzy: w pierwszym skazano m.in. Zinowjewa i Kamieniewa, w drugim Radka czy Piatakowa, w trzecim Bucharina.
  • Kolektywizacja – operacja odbierania chłopom ziemi przez władze państwowe w latach 1929-34, brutalnego zmuszania ich do wstępowania do spółdzielni-kołchozów, czyli gospodarstw kolektywnych; w efekcie terroru i sprowokowanego przez władze głodu, zwłaszcza na Ukrainie zginęło między 6 a 11 milionami ludzi….