Koalicja antyhitlerowska nie przetrwała próby czasu z powodu głębokich różnic ideologicznych, sprzecznych interesów oraz nieufności między partnerami wymuszonego związku.

Rozpad Wielkiej Koalicji

Różnice zdań uwidaczniały się już podczas wojny, np. w kwestii stosunku do Niemiec i ich sojuszników, dosyć swobodnego podejścia ZSRR do problemu suwerenności państw Europy Środkowo-Wschodniej. W imię sojuszniczej współpracy zwyciężał jednak kompromis, czego ofiarami były małe i średnie narody (znalazło to wyraz w porozumieniach jałtańskich).

  • Głównym efektem politycznym wojny stała się dominacja zwycięskich mocarstw, posiadających potężne siły zbrojne oraz „imperia” uzyskane dzięki światowemu konfliktowi, w wypadku USA również dzięki niezwykle prężnej i silnej gospodarce, wzmocnionej w latach 1941-1945.
  • Związek Radziecki odniósł sukces większy niż którykolwiek z carów – udało mu się podporządkować sporą część Europy, a jego wpływy sięgały również na zachód kontynentu poprzez silne, dobrze zorganizowane partie komunistyczne. Stalin wykorzystywał wszystkie okazje do rozszerzenia sfery wpływów, umacniając przy tym swoją dominację nad państwami Europy Środkowej, nakazując lokalnym komunistom rozprawianie się z opozycją i tworzenie systemu politycznego wedle wzorców radzieckich (rządy monopartii opartej na służbach specjalnych, ideologizacja życia publicznego).

Zderzenie interesów było więc nieuchronne, supermocarstwowość pchała ZSRR i USA do konfliktu, zwłaszcza, że zabrakło łączącej je płaszczyzny (walka z „Osią”).

  • Dosyć szybko podzieliła niedawnych sojuszników sprawa Grecji, gdzie od końca 1944 roku trwała wojna domowa pomiędzy komunistyczną partyzantką a rządem ateńskim, wspieranym przez Wielką Brytanię i USA. ZSRR poprzez swych bałkańskich sojuszników (Bułgaria, Jugosławia, Albania) pomagał rebeliantom aż do ich porażki w 1947 roku.
  • Stalin wysunął również roszczenia wobec Turcji i Norwegii, żądając umiędzynarodowienia cieśnin czarnomorskich (Bosforu i Dardaneli) oraz Spitsbergenu.
  • W Iranie usiłował powołać uległy sobie rząd, zwlekając z wycofaniem wojska z północnej części, gdzie stacjonowało ono od 1941 roku na mocy specjalnego porozumienia z Anglią.
  • Związek Radziecki popierał również komunistów zbrojnie zmierzających do władzy w Chinach i Wietnamie oraz Korei. Przejściowo okupywał po klęsce Japoniii znaczne obszary Mandżurii, Sinkiangu (pogranicze chińsko-koreańskie) i starą bazę jeszcze carskiej floty Port Artura (do 1955 roku).

W marcu 1947 roku z ważnym przemówieniem wystąpił prezydent Harry Truman, prosząc Kongres o finansowe wsparcie Turcji i Grecji zagrożonych komunistyczną ekspansją. Po kilku miesiącach przywódca USA sprecyzował w kolejnej mowie tezy tzw. doktryny powstrzymywania, zakładającej pomoc Ameryki dla państw opierających się komunistycznej infiltracji i naciskom. Doktryna ta stała się podstawą planu Marshalla, przewidującego ekonomiczne wsparcie dla odbudowujących się europejskich demokracji, aby uchronić je przed presją lokalnych partii komunistycznych. Formalnie propozycje przystąpienia do planu złożono także krajom w radzieckiej strefie wpływów, lecz te, pod wpływem ZSRR, odrzuciły go, oskarżając USA, w myśl stalinowskiej propagandy, o hegemonistyczne dążenia na kontynencie europejskim.

Początek zimnej wojny

Niektórzy politolodzy i historycyza nieoficjalny początek zimnej wojny są skłonni uważać zrzucenie bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki, co musiało wywołać w Moskwie wielkie wrażenie. Fakt posiadania broni nuklearnej przez jedno z supermocarstw potęgował nieufność i obawy drugiego i prowokował do wyścigu zbrojeń.

Rosjanie mieli własną broń atomową od 1949 roku, a gdy Amerykanie opracowali i zrealizowali projekt jeszcze straszniejszej broni – bomby wodorowej, ZSRR z pewnym opóźnieniem, dopracował się swojej. Faktycznie jednak zimna wojna zaczęła się koło 1947 roku i oznacza dominację elementu konfrontacji w stosunkach międzynarodowych.

  • Oprócz definitywnego rozpadu koalicji, do czego doszło w latach 1945-1949, przyniosła stosunkowo trwały podział świata na dwa bloki polityczno-militarne, na czele z dwoma supermocarstwami, otaczanymi wianuszkiem państw mniej lub bardziej uzależnionych (w wypadku radzieckim można wręcz mówić o stosunku wasalnym) i powiązanych sojuszami, jak NATO i Układ Warszawski (pierwszy powstał w 1949 roku, drugi w 1955).
  • Nazwa „zimna wojna” obejmuje także konflikty lokalne, w których supermocarstwa popierały jedną ze stron. Najważniejsze z nich to:
    • wojna koreańska 1950-1953 (Północ: wpłwy ZSRR, Południe: wpływy Stanów Zjednoczonych),
    • wojna wietnamska 1964-1973 (jak wyżej),
    • spory militarne w Afryce (Angola, Mozambik, Etiopia).

Zimna wojna miała swoje „przypływy” i „odpływy”. Po śmierci Stalina (1953) nastąpiło krótkie odprężenie, czego efektem był układ państwowy przyznający Austrii suwerenność i neutralność (w Poczdamie ustalono okupację także i Austrii) w 1955 roku.
W zakończeniu zimnej wojny przeszkadzał konflikt wietnamski, ciągnący się do lat 1973-1975, oraz popieranie przez Związek Radziecki tzw. postępowych i rewolucyjnych sił w Afryce, Azji czy Ameryce. Jednak końcówka lat 60. i dekada lat 70. przyniosły poprawę atmosfery i odprężenie, co zaowocowało nie tylko zakończeniem konfliktu indochińskiego (przegrana USA), ale również porozumieniami rozbrojeniowymi, tzw. SALT I i SALT II, między supermocarstwami.

U schyłku lat 70. ponownie powiały wichry zimnej wojny. Związane to było z rozmieszczeniem nowych radzieckich pocisków nuklearnych średniego zasięgu SS-20 oraz interwencją ZSRR w Afganistanie (1979). Konsekwencja USA, stanowczość prezydenta Reagana forsującego projekt tzw. wojen gwiezdnych, doprowadzających zbrojenia do nieosiągalnego dla radzieckiej ekonomiki poziomu, coraz wyraźniejsza nieudolność radzieckiego systemu, uświadomienie sobie faktu przegranej w wielkiej rywalizacji przez nowego szefa radzieckiego państwa (od 1985 roku), Michaiła Gorbaczowa, przyniosły większe odprężenie.
Niektórzy badacze za formalny koniec zimnej wojny przyjmują porozumienie 2+4 (państwa niemieckie i byłe mocarstwa koalicji z Francją) z 1990 roku w kwestii zjednoczenia Niemiec. Niewątpliwie definitywnym końcem zimnej wojny był rozpad ZSRR – zniknęła jedna ze stron konfliktu.
Zapamiętaj

  • Mur berliński – najbardziej znany symbol zimnej wojny; wzniesiony przez władze NRD, najpierw prowizorycznie nocą 13.08.1961, a potem systematycznie rozbudowywany i modernizowany, w celu zamknięcia drogi dla odpływu, właściwie masowych ucieczek ludności z tego państwa do RFN; z ramienia władz NRD opowiadał Erich Honecker; jego burzenie od 9.11.1989 r. stało się kolejnym symbolem zmierzchu zimnej wojny.
  • Plan Marshalla: amerykański program pomocy dla Europy realizowany głownie w latach 1948-1952; zaproponowany przez sekretarza stanu na Uniwersytecie Harvarda; ostateczna kwota tej pomocy udzielonej w tych latach wyniosłą 17 miliardów $; rozdziałem pieniędzy zajmowała się powołana w 1948 r. Europejska Organizacja Współpracy Gospodarczej i Amerykanie; z przyczyn politycznych ZSRR odmówił przyjęcia pomocy i wymusił to na swoich wasalach.
  • Kubański kryzys rakietowy – apogeum zimnej wojny, w październiku 1962 r.; prezydent USA, John Kennedy po odkryciu przez wywiad faktu instalacji na Kubie radzieckich rakiet balistycznych z głowicami nuklearnym, wystosował do ZSRR ultimatum i rozpoczął blokadę wyspy. Po kilku dniach napięcia sowiecki lider, Nikita Chruszczow zdecydował się na wycofanie radzieckich rakiet. ZSRR uzyskał w zamian potem zmniejszenie amerykańskiego personelu i rakiet w Turcji.
  • Wojna wietnamska w latach 1946-1975; podzielona na etapy: francuski do 1954, wewnątrzwietnamski z eskalacją pomocy USA dla rządu w Sajgonie, amerykański w latach 1964-1973, wewnątrzwietnamski i klęska Południa, zwycięstwo komunistycznej Północy i zjednoczenie kraju.

W wyniku zimnej wojny ukształtował się nowy układ stosunków międzynarodowych, zwany popularnie dwubiegunowością, czyli dominacją dwóch supermocarstw, dysponujących olbrzymimi potencjałami militarnymi i grupą państw w różny sposób i w różnym zakresie od siebie uzależnionych (głównie, choć nie tylko, w Europie). Dotychczasowe potęgi rozgromiono, eliminując je na pewien czas z politycznej gry (Niemcy, Japonia, Włochy) bądź nie były one w stanie przyjąć wyzwania supermocarstw (Francja, Anglia).