Wypadki marcowe 1968 roku w Polsce

Geneza polskiego Marca

Rywalizacja frakcyjna w łonie partii.
- Większego udziału we władzy domagała się grupa młodszych działaczy skupionych wokół szefa MSW, generała Mieczysława Moczara, niecierpliwie czekająca na zmianę warty, zwano ją partyzantami, ponieważ wielu z nich, m.in. Moczar, służyło w partyzantce komunistycznej; nastawiona antysemicko i antyinteligencko, posługująca się instrumentalnie hasłami narodowymi.
- Do władzy przepychała się też grupa partyjnych technokratów reprezentowana przez dynamicznego śląskiego sekretarza Edwarda Gierka.

Polityczny wpływ „praskiej wiosny”, zaraźliwy i uznany za niebezpieczny przez niechętnego zmianom Gomułkę.

Wojna izraelsko-arabska z 1967 roku.
Błyskawiczny sukces Izraela (wojna sześciodniowa), sojusznika USA, nad zaprzyjaźnionymi ze Związkiem Radzieckim państwami arabskimi, został zręcznie wykorzystany do kampanii antysyjonistycznej, czyli do ataku na działaczy partyjnych i funkcjonariuszy państwowych żydowskiego pochodzenia, których można było oskarżyć o syjonistyczne powiązania, uzyskując zarazem poklask części społeczeństwa ogarniętego antysemickimi fobiami, jak i Rosji (zorientowanej proarabsko). W domyśle atakujący zamierzali zająć miejsce atakowanych, wśród których znaleźlibyśmy wielu ekspuławian.

Pogłębiający się konflikt między inteligencją a partyjnymi konserwatystami wraz z samym Gomułką od początku lat 60., czego przykładem stała się kampania oszczerstw i pogróżek w związku z niegroźnym listem otwartym 34 (intelektualistów ipisarzy) z 1964 roku, sygnowanym m.in. przez dotąd ostrożną Marię Dąbrowską.

Osłabienie przez Gomułkę liberalnego skrzydła puławian poprzez tzw. cięcie skrzydeł, oszczędzające raczej politycznych dogmatyków i przesuwanie się kursu politycznego w kierunku dogmatyzmu.

Prowokacje części aparatu władzy, głównie grupy Moczara szukającego pretekstu do użycia siły oraz wykazania swej niezbędności. Zdjęto z afisza przedstawienia Dziadów Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka (pod pozorem antyradzieckich treści, nieprzypadkowo jakaś grupa oklaskiwała głównie antyrosyjskie kwestie tekstu, przez co można było skompromitować Gomułkę, wykazując nieudolność i brak czujności przywódcy).

Przebieg wypadków

Mająca znamiona prowokacji decyzja zdjęcia Dziadów wywołała oburzenie.

Po ostatnim przedstawieniu 30 stycznia 1968 roku i gorącej owacji na stojąco spod Teatru Narodowego w kierunku pomnika Mickiewicza ruszył protestacyjny pochód. Milicja powstrzymała się wówczas od interwencji, ale w następnych dniach nastąpiły aresztowania wśród uczestników manifestacji. Na Uniwersytecie Warszawskim w lutym zebrano kilka tysięcy podpisów pod petycją krytyczną wobec zakazu przedstawień arcydzieła polskiego romantyzmu. Do akcji włączył się również ZLP (Związek Literatów Polskich), gdzie na nadzwyczajnym posiedzeniu 29 lutego 1968 roku poddano surowej krytyce nie tylko tę decyzję, ale całą politykę kulturalną władz. Najostrzej wypowiadali się Paweł Jasienica, Antoni Słonimski, Stefan Kisielewski.

Oliwy do ognia dolała decyzja relegowania (usunięcia) z uniwersytetu studentów zatrzymanych podczas demonstracji 30 stycznia: Adama Michnika i Henryka Szlajfera. Prawdopodobnie była to przemyślana intryga grupy Moczara, ponieważ Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego podjęło ją za sugestią MSW.

8 marca 1968 roku odbył się wielki wiec protestacyjny z żądaniem przywrócenia usuniętych studentów na uniwersytet. Na zebranych na dziedzińcu uniwersytetu uderzyły siły milicyjne wspierane przez tzw. aktyw partyjny, czyli najczęściej nisko wykwalifikowanych robotników z zakładu pracy oraz członków z tzw. ORMO (paramilitarna struktura wspierająca milicję o fatalnej reputacji społecznej, składająca się najczęściej z elementów dwuznacznych moralnie). Setki brutalnie pobito, wielu aresztowano (Jacek Kuroń, Karol Modzelewski).

Akcja MSW wywołała eskalację protestu. Przyłączyły się do niego kolejne uczelnie warszawskie. Odbywały się wiece, pochody, najczęściej z bezwzględnością rozpędzane, łącznie z użyciem specjalnie tresowanych psów (Warszawa, Kraków, Gdańsk, Lublin, Poznań, Łódź, Wrocław, Toruń, Katowice – tutaj właśnie dziewczęta i chłopców szczuto psami przy pełnej aprobacie gospodarza terenu – Gierka). W kilku ośrodkach akademickich ogłoszono strajki (Warszawa, Wrocław, Łódź, Kraków). Jedna z manifestacji warszawskich raczej rozmyślnie została podprowadzona przed sam gmach KC.

Odpowiedzią na apele intelektualistów były reżyserowane przez władze masówki i rezolucje w zakładach pracy oraz artykuły w prasie partyjnej lub proreżimowej („Trybuna Ludu”, „Słowo Powszechne” itd.) piętnujące młodzież wraz z „inspiratorami”, „demaskujące antypolski, antysocjalistyczny”, a zarazem „syjonistyczny i proimperialistyczny” charakter zajść.

Niedwuznacznie ludzie Moczara wskazywali osoby żydowskiego pochodzenia (np. Michnika, Szlajfera, Blumsztajna), organizując kampanię nienawiści na bazie niskich instynktów społecznych.

W mediach sugerowano, iż to właśnie Żydzi zorganizowali terror stalinowski w Polsce, wyciągając pochodzenie etniczne wielu funkcjonariuszy oraz wskazując, że wielu z nich bądź ich synowie piastują nadal jeszcze funkcje publiczne lub działają aktywnie na niwie polityki.

Czołowi demaskatorzy tego czasu to: Kąkol, Gontarz, Krasicki, Filler, a nawet niektórzy katolicy należący do PAX-u.

W instytucjach publicznych, ministerstwach, wojsku itd. odbywały się zebrania atakujące „syjonizm” wcelu znalezienia własnych „czarownic” do utrącenia, czyli dyżurnych ofiar.

Czas prowokacji nie został wybrany w sposób przypadkowy

Gomułka był za granicą – w Budapeszcie – powróciwszy do kraju 8 marca, szybko musiał zorientować się w sytuacji. Zdobywając warunkowe poparcie Gierka (wiec w Katowicach), przystąpił do kontrofensywy. W stolicy, w Sali Kongresowej, 19 marca 1968 roku miało miejsce spotkanie aktywu partyjnego, głównie z Warszawy, z kierownictwem partii. Gomułka przyjął lansowaną wersję wydarzeń, mówiąc o syjonistycznej inspiracji, zarazem odżegnując się cynicznie od antysemityzmu.

Powoli odzyskał kontrolę nad wydarzeniami. W końcu marca władze zdusiły ruch studencki. Rozwiązano w wielu wypadkach całe wydziały uczelni, relegowano setki studentów.

Ostatnim epizodem Marca było kwietniowe posiedzenie sejmu, gdzie rozpatrywano interpelację koła poselskiego ZNAK (wówczas niezależni katolicy) w obronie sponiewieranej młodzieży. Partyjni dogmatycy (Kociołek, Kliszko) oraz moczarowcy atakowali tych jedynych w polskim parlamencie posłów reprezentujących inną od oficjalnej linię.

Gomułka zręcznie pozbył się Moczara, awansując go do funkcji sekretarza KC i tym samym pozbawiając realnej władzy w postaci resortu MSW.

Skutki i znaczenie Marca 1968 roku

Porażka laickiego ruchu demokratycznego, nielicznego w partii (pozbywała się tych, którzy inaczej myśleli).

Nagonka antysemicka, która spowodowała czystki personalne, wymuszoną emigrację głównie do Izraela w większości zasymilowanych Polaków żydowskiego pochodzenia zajmujących czasem eksponowane stanowiska w administracji, wojsku bądź zasłużonych dla kultury polskiej (np. Ida Kamińska, wielka aktorka).

Wymuszone rezygnacje: Ochaba – ze stanowiska przewodniczącego Rady Państwa, Rapackiego – z fotela szefa MSZ czy Spychalskiego (obydwaj żydowskiego pochodzenia) – ze stanowiska kierownika MON – przeszedł na miejsce Ochaba, co otworzyło drogę do kariery generałowi Jaruzelskiemu.

Zdobycie ponurej reputacji w świecie poprzez wywołanie fatalnego wrażenia na arenie międzynarodowej, co zrodziło potem fałszywe skojarzenia z niemieckim antysemityzmem u słabo zorientowanych w realiach zachodnich komentatorów.

Swoista lekcja politycznego myślenia i działania dla ówczesnego młodego pokolenia, z którego wywodziło się wielu przywódców późniejszej opozycji, wytworzenie swoistej legendy „przegranej bitwy” (W. Roszkowski).

Likwidacja i tak wątłej, iluzorycznej autonomii szkół wyższych, pogłębienie konfliktu między intelektualistami (inteligencją) a partią rządzącą za pomocą dyktatorskich metod (ministerstwem szkolnictwa wyższego kierował wówczas uważany za intelektualistę Henryk Jabłoński).

Początek zbliżenia lewicy laickiej z Kościołem odcinającym się wówczas od ekscesów antysemickich.

Uświadomienie i uprzytomnienie społeczeństwu istoty totalitarnego systemu, który obnażył swoje prawdziwe oblicze.

Zapamiętaj

kwiecień 1960 – zajścia w Nowej Hucie z powodu usunięcia krzyża z miejsca, gdzie miał powstać kościół;
marzec 1964 – list otwarty 34 intelektualistów krytycznych wobec władz;
listopad 1965 – list episkopatu Polski do biskupów niemieckich ze słowami „przebaczamy i prosimy o przebaczenie”;
wiosna-lato 1966 – uroczystości 1000-lecia państwa polskiego, przebiegały w atmosferze konfliktu między władzą a Kościołem;
marzec 1968 – burzliwe zajścia na uczelniach zapoczątkowane brutalną akcją MO i ORMO na Uniwersytecie Warszawskim 8.03; intryga moczarowców i prymitywna propaganda antysemicka;
21.08.1968 – uczestnictwo Polski w inwazji państw Układem Warszawskim na Czechosłowację.