Wybory do sejmu ze stycznia 1947 roku zakończyły pewien etap budowy państwa totalitarnego. Partia, zdobywszy i umocniwszy władzę, przystąpiła do tworzenia zinstytucjonalizowanych form dyktatury i likwidacji wszelkiej opozycji oraz niezależnych ośrodków.

Początki stalinizmu

Sejm ustawodawczy, w którym komuniści dysponowali totalną przewagą, uchwalił w lutym 1947 roku tzw. małą konstytucję, która mimo zapewnień o demokracji i powoływaniu się na tekst marcowej ustawy zasadniczej z 1921 roku, w praktyce całość władzy przekazywała w ręce prezydenta (Bolesława Bieruta) oraz rządu (premierem został Józef Cyrankiewicz), a dołączona do niej deklaracja praw obywatelskich była głównie kamuflażem, ponieważ w jednym z jej akapitów pojawiło się stwierdzenie, że nie można tych „wolności” wykorzystywać do walki z „demokratycznym” ustrojem i „ludowym państwem”.

  • Dogasała walka z nieliczną, sterroryzowaną opozycją, której kilkunastu przedstawicieli znalazło się w sejmie. Aresztowania, zastraszenie, działalność agentur komunistycznych w istniejących ugrupowaniach dały wymierny efekt (np. wpłynęły na działalność PSL). Zmuszono do emigracji bądź ucieczki posłów: Korbońskiego, Żuławskiego (socjalista z listy PSL) i samego Stanisława Mikołajczyka. Równocześnie nastąpił schyłek podziemia zbrojnego, choć ostatnie grupy z bronią w ręku przeciwstawiające się „ludowej władzy” działały jeszcze w latach 50.
  • Kolejnym etapem uniformizacji życia politycznego stał się proces zjednoczeniowy „bratnich” partii robotniczych. Narzucona jedność zmusiła PPS do połączenia się z PPR, wbrew woli wielu jej działaczy. Doszło także do ostrego sporu w łonie samej PPR.
    • Przeciwko Władysławowi Gomułce pełniącemu funkcję sekretarza generalnego, usiłującemu wprowadzić do programu przyszłej zjednoczonej partii wątki patriotyczne, narodowe, wywodzące się z tradycji PPS (rewolucyjne SDKPiL i KPP problem ten lekceważyły), wystąpili stalinowscy dogmatycy skupieni wokół Bieruta: Minc, Berman, Radkiewicz i inni.
    • W czerwcu 1948 roku, w starciu podczas plenum, Gomułka wraz z nielicznymi lojalnymi wobec niego działaczami (Spychalski) przegrał i musiał ustąpić, oddając fotel szefa partii Bierutowi, udającemu dotąd bezpartyjnego. Postawę Gomułki określono mianem odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego.
    • W grudniu odbył się zjazd zjednoczeniowy PPS i PPR, na którym zlikwidowano PPS, i powołano do życia Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR), jednoznacznie zdominowaną przez komunistów, z Bolesławem Bierutem jako pierwszym sekretarzem. PZPR była partią tzw. nowego typu, czyli opartą na leninowsko-stalinowskich wzorcach, ściśle scentralizowaną, gdzie struktury oddolne musiały bezwzględnie realizować zalecenia władz, gdzie obowiązywała żelazna dyscyplina, uniformizm poglądów i lojalność wobec organizacji, jej celów, metod i środków działania.
  • W życiu politycznym wiele się wówczas działo, dużo partii i organizacji młodzieżowych połączyło się, tworząc nowe:
    • Stronnictwo Ludowe i Polskie Stronnictwo Ludowe utworzyły ZSL (1948 rok), czyli Zjednoczone Stronnictwo Ludowe,
    • Stronnictwo Demokratyczne wchłonęło Stronnictwo Pracy,
    • powstał Związek Młodzieży Polskiej,
    • pod wodzą Bolesława Piaseckiego rozkwitało Stowarzyszenie PAX, tzw. katolicy świeccy, wywodzący się z pisma „Dziś i jutro”,
    • związki zawodowe podporządkowano państwu i partii, tworząc biurokratyczną, monopolistyczną centralę – CRZZ (Centralna Rada Związków Zawodowych),
    • powstała Liga Kobiet,
    • powstało Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej,
    • powstał Komitet Obrońców Pokoju potępiający imperializm USA, entuzjastyczny wobec ZSRR,
    • harcerstwo w dotychczasowej formie zostało zniszczone i przekształcone na wzór Komsomołu radzieckiego, zepchnięte ostatecznie w struktury ZMP.
  • Po likwidacji opozycji i podporządkowaniu sobie wszystkich sfer życia publicznego jedyną niezależną instytucją pozostał Kościół katolicki, pomimo zerwania w 1945 roku konkordatu. Konfrontacja stała się nieuchronna, choć przez pierwsze lata komuniści dbali o zachowanie pozorów poprawnych stosunków.
    • W 1950 roku doszło do przejściowego kompromisu między państwem a Kościołem.Po pewnym czasie władze zaczęły łamać porozumienie. Propaganda komunistyczna, szykany, aresztowania duchownych, biskupów (np. kieleckiego Kaczmarka), miały na celu podporządkowanie sobie Kościoła.
    • W 1953 roku wszedł w życie dekret o obsadzie stanowisk kościelnych, łamiący autonomię tej instytucji, a kiedy skrytykował go prymas Stefan Wyszyński, został aresztowany.
    • Jednak postawa nie wszystkich biskupów i księży była tak zdecydowana, część kapłanów otwarcie kolaborowała z systemem komunistycznym (tzw. księża patrioci i kręgi skupione wokół Caritasu).

 

Konstytucja 1952 roku

Znakiem ustabilizowania systemu władzy i ustroju politycznego stała się konstytucja z lipca 1952 roku o charakterze socjalistycznym.

  • Zmianie ulegała nazwa państwa – z Rzeczpospolitej Polskiej na Polską Rzeczpospolitą Ludową, do tekstu konstytucji dołączono wstęp, w którym znalazło się sformułowanie, iż „PRL jest państwem ludu pracującego miast i wsi”.
  • Funkcja prezydenta ulegała likwidacji, zastępowała go kolegialna głowa państwa – tzw. Rada Państwa.
  • Pod względem formalnym najwyższym organem władzy – jak w demokracjach parlamentarnych – pozostawał sejm. Faktycznie jednak decyzje zapadały w „Politbiurze” PZPR.
  • Na szczeblu terenowym organami władzy stawały się rady narodowe.
  • Konstytucja gwarantowała podstawowe wolności polityczne, choć konkretne ustawy bardzo je zawężały.
  • Istotę systemu zdradzały akapity poświęcone sądownictwu – „niezawisłemu”. Jednym z jego obowiązków było „karanie przestępców godzących w ustrój PRL”.

Konstytucja, podobnie jak w ZSRR, pełniła rolę fasadową i dezinformującą. Komuniści przezornie stworzyli cały szereg ustaw szczegółowych, sankcjonujących ich dyktat, na którego straży stał rozbudowany aparat przymusu.

Partia przystąpiła również do pełnego podporządkowania sobie życia gospodarczego.

  • Zlikwidowano w latach 1947-1949 prywatny handel, hurt, złamano autonomię spółdzielczości w tzw. bitwie o handel wytoczonej przez Hilarego Minca, odpowiedzialnego za sprawy ekonomiczne.
  • Opracowany jeszcze przez rozsądnych socjalistycznych ekonomistów trzyletni plan odbudowy w latach 1947-1949, uwzględniający nawet wielosektorowość gospodarki, przyniósł nadspodziewane efekty, a przede wszystkim podniesienie stopy życiowej. Rozzuchwaliło to komunistycznych przywódców i po eliminacji z CUP-u (Centralnego Urzędu Planowania) socjalistów, Hilary Minc stał się wszechwładny. Pod jego rządami doszło do wdrożenia tzw. sześcioletniego planu budowy podstaw socjalizmu w Polsce (lata 1950-1955), który korespondował z radzieckimi dyrektywami i wzorcami forsownej industrializacji kraju ze szczególnym uwzględnieniem przemysłu ciężkiego.
    Wskaźniki planu dowolnie podwyższano i nie przyniósł on oczekiwanych efektów, choć rzeczywiście zmienił strukturę gospodarczą państwa. Za gwałtowne uprzemysłowienie i urbanizację płaciła głównie polska wieś, niedoinwestowana, biedna, obciążona ponad miarę podatkami i kontyngentami oraz całe polskie społeczeństwo.
  • Wieś poddano brutalnym eksperymentom kolektywizacji, usiłując dostosować ją do radzieckich standardów, nie unikając przemocy i gwałtu.
  • Interesy państwa podporządkowano całkowicie interesom radzieckim. Polska, podobnie jak wcześniej Czechosłowacja, musiała zrezygnować z oferty planu Marshalla, stać się członkiem pseudowspólnoty, jaką była RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej), a potem sojuszu polityczno-wojskowego – Układu Warszawskiego (1949, 1955), stanowiących narzędzie dominacji ZSRR. Szefem wojska i marszałkiem Polski mianowano narzuconego przez rząd radziecki Konstantego Rokossowskiego.
  • W instytucjach państwowych, zwłaszcza w wojsku i sektorze bezpieczeństwa, pełno było tzw. doradców radzieckich. Szczególnie złowrogą rolę odegrali Rosjanie w wywiadzie wojskowym (np. pułkownicy Wozniesnieński i Skulbaszewski) oraz UB (generał Lalin).
  • Wszechwładną instytucją w państwie stało się, za radzieckim przykładem, Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP), a konkretnie Urząd Bezpieczeństwa (UB), wyrastający ponad partię. Faktycznie służby wojskowe podlegały tylko wielkiej kierowniczej trójce: Bolesław Bierut, Hilary Minc, Jakub Berman.
  • Terror stał się jedną z metod rządzenia. Ofiarami padali prawdziwi bądź, najczęściej, rzekomi wrogowie państwa, ustroju i partii, często zasłużeni dla Polski ludzie. Obsesja nakazywała wszędzie poszukiwać wrogów. Zginęło wówczas około 30 tysięcy ludzi.Najsławniejszymi ofiarami terroru komunistycznego byli:
    • Kazimierz Pużak (były szef RJN, więzień radziecki w wyniku procesu szesnastu, potem oddany przez NKWD rodzimym oprawcom),
    • generał Aleksander Krzyżanowski (szef okręgu wileńskiego AK),
    • generał Emil Fieldorf (komendant Kedywu KG AK i organizacji NIE)
    • wielu innych oficerów AK oraz polityków z okresu międzywojennego i okupacji.
  • Doszło także do porachunków i aresztowań wśród samych komunistów, np. Gomułki, Spychalskiego, kombatantów hiszpańskiej wojny domowej (np. Komara).
  • Rolę UB w wojsku pełnił Wydział Informacji, kontrolowany przez radzieckich doradców. Doprowadził on do haniebnego procesu i wyroków w tzw. sprawie Tatara, czyli oficerów, którzy wrócili do PRL z zachodu. Generałów: Tatara, Mossora, Hermana, Kirchmayera skazano na wiele lat więzienia. W wyniku zaś tzw. procesów odpryskowych w majestacie prawa zamordowano kilkunastu oficerów niższych rangą (np. obrońców Helu, komandorów Przybyszewskiego i Mieszkowskiego).
  • Pod kuratelą partii znalazła się kultura, w której rozwoju obowiązywał oficjalny kierunek, tandetny, agitacyjny, często monumentalny socrealizm. Wielu twórców z powodu wiary w ideały socjalizmu, strachu bądź wyrachowania i cynizmu oddało mu swe talenty (Tadeusz Borowski, Jarosław Iwaszkiewicz, Julian Tuwim, Władysław Broniewski, Wiktor Woroszylski, Kazimierz Brandys, Aleksander Ścibor-Rylski itd.).

Zapamiętaj!

  • czerwiec-wrzesień 1948 – konflikt w łonie kierownictwa PPR, usunięcie Gomułki z funkcji lidera partii, jego miejsce zajął Bolesław Bierut;
  • 22.10.1948-28.05.1981 – Stefan Wyszyński prymasem Polski;
  • 15-21.12.1948 – Kongres zjednoczeniowy PPR i PPS (wchłonięcie tej ostatniej) i powołanie PZPR;
  • 6.11.1949 – sowiecki marszałek Konstanty Rokossowski zostaje mianowany marszałkiem Polski i ministrem obrony narodowej, przez społeczeństwo odebrane było to jako jaskrawy przykład zniewolenia narody i państwa;
  • listopad 1949 – powstanie Zjednczonego Stronnictwa Ludowego w wyniku połączenia SL i zdruzgotanego PSL;
  • 14.04.1950 – podpisanie porozumienia między rządem a episkopatem Kościoła rzymskokatolickiego;
  • lipiec-sierpień 1951 – proces grupy gen. Tatara i aresztowanie Gomułki;
  • 3.05.1952 – początek codziennych audycji Radia Wolna Europa; długoletnim szefem polskiej rozgłośni był Jan Nowak-Jeziorański;
  • 22.07.1952 – uchwalenie konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej – odtąd tak miało się nazywać państwo polskie;
  • wrzesień 1953 – październik 1956 aresztowanie, a potem interno­wanie Stefana Wyszyńskiego;
  • 2 połowa 1954 – audycje Józefa Światły w Wolnej Europie; ten były funkcjonariusz Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP)ujawnił rewelacje o kulisach tajnych służb PRL;
  • listopad 1954 – narada aktywu PZPR w Warszawie, gdzie poddano krytyce działalność MBP i kierownictwa partii;
  • 1955-1991 – działalność Układu Warszawskiego;
  • 1955 – powolna polityczna odwilż, powstanie tygodnika „Po prostu”;
  • marzec 1956 – śmierć Bieruta i przewodniczenie PZPR do października Edwarda Ochaba;
  • 28.06.1956 – krwawe wypadki poznańskie, ok. 100 zabitych;
  • 19-21.10.1956 – VIII plenum KC PZPR; wybór Władysława Gomułki na 1 sekretarza partii;
  • listopad 1956 – opuszczają Polskę „doradcy” radzieccy oraz Rokossowski;
  • październik 1957 – zamknięcie tygodnika „Po prostu”, demonstracja studentów