Geneza

Śmierć Stalina nie wpłynęła w sposób zasadniczy i odczuwalny dla społeczeństwa na zmianę metod rządzenia.

  • W 1953 roku doszło do apogeum walki z Kościołem, w więzieniach nadal siedzieli niewinni ludzie, a aresztowania trwały. Wewnątrz systemu zachodziły jednak powoli niewidoczne przetasowania, zmiany akcentów, a przede wszystkim z niepokojem obserwowano jak zakończy się walka o władzę na Kremlu, jaka rozgrywała się między współpracownikami zmarłego przywódcy. Jej skutki mogły dotknąć elit politycznych wszystkich państw tzw. demokracji ludowej.
  • Od przełomu lat 1953 i 1954 władze powstrzymywały się od wykonywania wyroków śmierci wydanych w procesach politycznych. Zrezygnowano, pod wpływem moskiewskich sporów i pewnie też z wyrachowania, z organizacji wielkiego pokazowego procesu politycznego Gomułki i Spychalskiego.
  • Głośnym echem odbiły się w 1954 roku audycje Wolnej Europy (radiostacja finansowana przez rząd USA, przeznaczona dla odbiorców w Europie Wschodniej), na której falach zbiegły na Zachód pułkownik UB, notabene szef ochrony osobistej Bieruta, Józef Światło ujawnił rewelacje o metodach i środkach działania aparatu bezpieczeństwa, nie omijając pikantnych szczegółów z życia elity. Nikt oficjalnie nie zaprzeczał, a o ujawnionych materiałach szeroko dyskutowano. II zjazd PZPR (marzec 1954) nie przyniósł jednak żadnych rozwiązań.
  • W listopadzie 1954 roku odbyła się narada aktywu partyjnego, na której po raz pierwszy odważono się skrytykować władze partyjne, padały ostre pytania o Gomułkę, Spychalskiego, a przede wszystkim o UB i działalność resortu bezpieczeństwa. Pojawiły się żądania ograniczenia wszechwładzy tych instytucji, co było zgodne z duchem wydarzeń w ZSRR, gdzie po odejściu Berii nastąpiły podobne procesy.
  • Podjęto decyzje o kolegialnym kierowaniu partią oraz rozwiązaniu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Stanisław Radkiewicz został usunięty z kręgów przywódczych partii i otrzymał podrzędne stanowisko ministra PGR (Państwowych Gospodarstw Rolnych).
  • Na miejsce byłego resortu utworzono Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego z aparatczykami partii na czele.
  • Aresztowano i usunięto z partii kilku byłych pracowników śledczych, którzy wsławili się brutalnością.
  • W styczniu 1955 roku na III Plenum KC PZPR nastąpiły kolejne zmiany. Biuro Polityczne, czyli ścisłe centrum, poddało się samokrytyce i do kierownictwa partii wybrano rzeczników pewnej liberalizacji: Władysława Matwina i Jerzego Morawskiego.
  • W wyniku sporów wewnątrzpartyjnych uformowały się trzy grupy partyjne:
    • puławianie (Matwin, Morawski, Albrecht, Lasota),
    • natolińczycy (Nowak, Mazur, Jóźwiak pseud. Witold, Minc, Zawadzki, Witaszewski, wahający się Berman),
    • centrum (Ochab, Gierek).

Liberalniej nastawieni działacze, zwani popularnie puławianami, kontrolowali media i cenzurę, przymykali oko na nieprawomyślne wystąpienia intelektualistów (Klub Krzywego Koła).

  • Trybuną przemian stało się pismo „Po prostu”, ukazały się głośne książki Marka Hłaski demaskujące prawdziwe oblicze PRL czy równie znany, rozliczeniowy „Poemat dla dorosłych” Adama Ważyka.

 

XX Zjazd KPZR a Polska

  • Ważnym impulsem dla przemian stał się XX zjazd KPZR w Rosji w lutym 1956 roku, którego kulminacyjnym punktem był słynny referat Nikity Chruszczowa, poddający krytyce działalność Stalina i wymieniający część jego zbrodni. Referat, w założeniu tajny, okazał się wkrótce powszechnie znany i wywołał szok wśród komunistów na całym świecie. Dla Bieruta i jego współpracowników był podwójnie groźny – na szefa partii w Polsce desygnował go przecież demaskowany przez Nikitę Chruszczowa Józef Stalin. Chorujący na serce Bierut trafił do moskiewskiej kliniki, gdzie wkrótce zmarł.
  • Śmierć pierwszego sekretarza spotęgowała walki frakcyjne w PZPR. Na pogrzeb Bieruta przybył Chruszczow. Ukrytym celem tej podróży była chęć nadzorowania rozwoju wypadków. Nowym przywódcą został wybrany człowiek „środka” – Edward Ochab.
  • Stopniowo zarysowała się równowaga sił w partii i obie frakcje – puławianie i natolińczycy – usiłowały zdobyć poparcie poza nią. Sukcesem tych pierwszych stało się przetłumaczenie i wydanie w masowym nakładzie „tajnego” referatu. Powoli opadała bariera strachu. Odbywały się wiece inteligencji oraz robotników z żądaniami demokratyzacji. Natolińczycy, którzy cieszyli się większym zaufaniem Moskwy, odwoływali się z kolei do nastrojów antysemickich i antyinteligenckich.
  • Dodatkowych argumentów dostarczyła Puławianom rehabilitacja KPP oraz zmiany personalne – odwołanie z funkcji publicznych Radkiewicza, prokuratorów Kalinowskiego i Zarako-Zarakowskiego. Aresztowano kolejnych pracowników aparatu bezpieczeństwa, którzy wsławili się sadyzmem.
  • W kwietniu 1956 roku ogłoszono amnestię dla więźniów politycznych PRL i nastąpiły liczne rehabilitacje niesłusznie skazanych.
  • Dodatkowym katalizatorem przemian stały się wypadki poznańskie z 28 czerwca 1956 roku. Robotnicy tego miasta, w większości pracownicy zakładów metalowych im. H. Cegielskiego (wówczas Stalina) zorganizowali strajk generalny, który został brutalnie stłumiony przez wojsko i UB. Zginęło około 100 osób.

Lato 1956 roku było pod względem politycznym gorące.

  • Uaktywniły się inteligenckie kluby dyskusyjne i robotnicze środowiska, które zaczęły samorzutnie tworzyć rady w swoich przedsiębiorstwach.
    Na czoło wysunęła się FSO na Żeraniu, a autentyczny przywódca tej grupy pracowniczej – Lechosław Goździk – stał się znaną postacią.
  • „Po prostu” w serii artykułów ujawniało absurdy życia gospodarczego, afery, atakowało biurokrację partyjną (w redakcji znajdowali się wtedy m.in.: Jerzy Urban, Walery Namiotkiewicz, Jerzy Ambroziewicz, Jan Olszewski, Bronisław Geremek).
  • Pojawiły się żądania powrotu do życia politycznego Władysława Gomułki, którego już grubo wcześniej zwolniono z więzienia, a w 1956 roku przywrócono mu członkostwo w partii. Ludzie z kierownictwa PZPR konferowali potajemnie z towarzyszem Wiesławem.
  • Sytuacja polityczna uległa zaostrzeniu w przededniu zapowiedzianego w październiku plenum partii. Młodzież akademicka po powrocie na uczelnie popierała otwarcie puławian, którzy na plenum zaprosili Gomułkę. Natolińczycy z kolei odwołali się do Moskwy, usiłując wzniecić jej niepokój, co zresztą się powiodło – Moskwa zaprosiła delegację polską do złożenia wizyty w ZSRR 17 października 1956 roku. Ochab odrzucił tę propozycję, tłumacząc się zbliżającym się terminem plenum (19 października 1956). Jednocześnie zaczęły się tajemnicze ruchy wojsk radzieckich kierujących się w stronę stolicy.
  • 19 października w Warszawie bez zapowiedzi wylądowała delegacja radziecka z Chruszczowem na czele (w otoczeniu licznych generałów). Odbyły się trudne rozmowy, w których Ochabowi oraz Gomułce (plenum otwarło obrady o 11.00) udało się przekonać Chruszczowa, nieufnego początkowo wobec towarzysza Wiesława, do zmian personalnych i zatrzymania radzieckich oddziałów, gwarantując Rosjanom respektowanie ich podstawowych interesów. 20 października rankiem Chruszczow odleciał.
  • Obradom VIII Plenum KCPZPR przysłuchiwano się z wielką uwagą. W stolicy i innych wielkich miastach odbywały się wiece popierające Gomułkę i liberalizację. 21 października plenum zakończyło obrady:
    • Gomułka został I sekretarzem,
    • z partii odeszli Berman, Minc i Rokossowski – symbol radzieckiej dominacji oraz ingerencji,
    • następnego dnia odbyła się manifestacja na Placu Defilad, będąca potwierdzeniem triumfu Gomułki i jego autentycznej popularności.

 

Rezultaty wydarzeń październikowych

  • Ustalenie wyborów do sejmu na podstawie nowej ordynacji wyborczej (na styczeń 1957).
  • Odwołanie marszałka Rokossowskiego i 32 generałów i pułkowników ze Związku Radzieckiego, tzw. doradców w wywiadzie.
  • Ustanowienie nieco bardziej partnerskich stosunków z ZSRR (wizyta w Moskwie Gomułki i Cyrankiewicza), czego efektem stało się ustalenie statusu wojsk radzieckich w Polsce i zgoda na repatriację około 200 tys. ludzi (wywiezionych w głąb Rosji) w listopadzie 1956 roku.
  • Poprawa stosunków z Kościołem po uwolnieniu prymasa Stefana Wyszyńskiego (28 października 1956 roku);
  • Powrót religii do szkół.
  • Złagodzenie cenzury, co umożliwiało powstanie i ukazanie się wielu cennych publikacji.
  • Likwidacja Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego.
  • Aresztowania pracowników bezpieczeństwa (Fejgina, Romkowskiego) i wytoczenie im procesów.
  • Zwiększenie roli partii satelickich, przekształcenie skompromitowanego Frontu Narodowego we Front Jedności Narodu (ciało fasadowe).
  • Zgoda na utworzenie rad robotniczych.
  • Osłabienie pozycji PAX wśród środowisk katolickich – Piasecki w krytycznych dniach popierał natolińczyków, co teraz wykorzystano przeciw niemu.

Zapamiętaj!

  • luty 1956 – XX zjazd KPZR i tajny referat Chruszczowa, krytykujący Stalina
  • 19 października 1956 – VIII Plenum KC PZPR; przybycie niezaproszonej delegacji KPZR z Chruszczowem na czele.
  • 28 października 1956 – uwolnienie prymasa ­Stefana ­Wyszyńskiego