Reformy rolne w XX-wiecznej Polsce

Okres międzywojenny

Reformy uwłaszczeniowe okresu zaborów nie rozwiązały do końca kwestii rolnej, szczególnie chłopskiego głodu ziemi. W dwudziestoleciu międzywojennym większość areału ziemskiego należała do obszarników. Obok karłowatych gospodarstw chłopskich – 30% ogółu, zajmujących 1% całości użytków rolnych, istniały faktyczne latyfundia (kilkadziesiąt tysięcy hektarów), które stanowiły ułamek jednego procentu całości). W sumie 1% gospodarstw o wielkości powyżej 80-100 ha zajmował około połowy ziemi uprawnej. Olbrzymie włości posiadał też Kościół katolicki. Taka struktura własności była jednym z wielu następstw okresu niewoli.

W niepodległej Polsce pilnym zadaniem, co podkreślały właściwie wszystkie chłopskie partie, stał się nowy podział, bardziej sprawiedliwy, ziemi będącej we władaniu obszarników.

• W lipcu 1919 roku Sejm RP podjął decyzję o określeniu zasad reformy rolnej. Maksymalny obszar ziemi w rękach indywidualnych miał oscylować w granicach 180 ha. Uchwała sejmowa nie weszła w życie.

• Parlament wrócił do sprawy w gorących dniach wojny bolszewickiej, przyjmując 15 lipca 1920 roku ustawę o reformie rolnej.
  • Przewidywała ona parcelację ziem państwowych, kościelnych i dóbr wykupionych przez państwo od obszarników.
  • Za wywłaszczone ziemie miała obowiązywać specjalna taryfa – połowa ceny rynkowej.
  • Ziemię w pierwszej kolejności otrzymywali wg przyjętych zasad małorolni, bezrolni, inwalidzi wojenni, robotnicy rolni.

Po wygaśnięciu wojny Sąd Najwyższy uchylił na wniosek obszarników paragraf ustawy przewidujący wykup ziemi za połowę jej rzeczywistej ceny, uznając go za sprzeczny z konstytucją. Ustawa nie została wykonana.

• W połowie 1923 roku, gdy zawiązywała się koalicja tzw. Chjeno-Piasta (głównie endecja i PSL-Piast), sojusznicy kompromisowo uzgodnili, że rocznie będzie podlegać parcelacji 200 tys. hektarów za pełnym odszkodowaniem (tzw. pakt lanckoroński). Rząd upadł po półrocznym istnieniu.

• Kolejne podejście do problemu nastąpiło w grudniu 1925 roku. Nowa ustawa wracała do pomysłów z roku 1919.
  • Parcelacji podlegać miały majątki powyżej 180 ha (w okręgach przemysłowych powyżej 60 ha).
  • Dobra kościelne i gospodarstwa w województwach kresowych (wschodnich) powyżej 300 ha, majątki uprzemysłowione powyżej 700 ha.
  • Nadwyżki miał parcelować sam właściciel w okresie 2 lat. Po tym czasie parcelacja przyjąć mogła charakter przymusowy. Nabywcy preferowali parcelację przymusową, ponieważ spłaty były wówczas rozłożone na wiele lat. Byli właściciele otrzymywać mieli pełne odszkodowanie w gotówce i papierach wartościowych. W sumie była korzystna dla właścicieli ziemskich i zamożniejszych chłopów. Przed wojną rozparcelowano około 2,6 mln ha ziemi.

Polska Ludowa

Połowiczne rozwiązania problemu reformy rolnej nie załatwiły tej kwestii. Nic dziwnego, że programy poszczególnych ugrupowań podczas okupacji i wojny przewidywały rozwiązanie reformy agrarnej. Stronnictwo Ludowe (w składzie rządu emigracyjnego) proponowało parcelację majątków powyżej 50 ha bez odszkodowania, Stronnictwo Narodowej powyżej 100 ha zodszkodowaniem, komuniści (PPR) podobnie jak ludowcy. Ci ostatni starali się zachęcić chłopów do udziału czynnego w akcji wywłaszczeniowej.

• Reforma rolna, zapowiadana przez sławny Manifest PKWN, została zadeklarowana 6 września 1944 roku.
  • Parcelacji podlegać miały gospodarstwa poniemieckie, kolaborantów oraz majątki powyżej 50 ha bez odszkodowania (limit podwyższano do 100 ha na ziemiach zachodnich: Pomorzu, Wielkopolsce, Śląsku).
  • Byli obszarnicy mogli posiadać jedynie 5 ha, ale w innym powiecie.
  • Ziemię mieli otrzymywać robotnicy rolni, małorolni i średniorolni.
  • Obowiązywała symboliczna opłata w wysokości ceny jednorocznych zbiorów, rozłożona na 20 lat.

• W grudniu 1944 roku państwo przejęło lasy powyżej 25 ha.

• Do końca 1946 roku rozparcelowano ponad 9 tysięcy majątków, o powierzchni 3,1 mln ha. Przeciętny nadział oscylował między 3 a 5 hektarami. Nie wykorzystano okazji, aby poprawić strukturę własności ziemi chłopskiej. Ważniejsze były cele polityczne – stworzenie wrażenia, że władza daje prezent ludności wiejskiej.

• W 1950 roku państwo przejęło z kolei ziemię należącą jeszcze do Kościoła katolickiego (tzw. „dobra martwej ręki”).

• W latach pięćdziesiątych władze usiłowały rolnictwo skolektywizować, na szczęście bezskutecznie.

• W 1957 roku komuniści zabronili (drogą ustawową) posiadanie gospodarstw powyżej 50 ha.