Pomysł powołania organizacji międzynarodowej, skuteczniejszej od Ligi Narodów działającej w dwudziestoleciu międzywojennym, mającej na celu utrzymanie pokoju, ponownie wyszedł ze Stanów Zjednoczonych, których przywódcy często łączyli działania w twardych realiach politycznych z pewną dozą idealizmu czy nawet prometeizmu.

  • Mniej czy bardziej oficjalne wypowiedzi Roosevelta przybrały realne kształty podczas konferencji moskiewskiej ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Trójki w październiku 1943 roku, w której dokumentach pojawił się zapis o potrzebie istnienia takiej organizacji.
  • Na spotkaniu teherańskim przywódcy Koalicji podjęli polityczną decyzję o jej powołaniu.
  • Kwestie szczegółowe rozwiązywała specjalna konferencja w Dumbarton Oaks między sierpniem a październikiem 1944 roku (główne mocarstwa i Chiny).
  • Gdy wojna dobiegała końca, w kwietniu 1945 roku w San Francisco rozpoczęła się międzynarodowa konferencja założycielska ONZ, w której uczestniczyły niemal wszystkie państwa koalicji antyhitlerowskiej (bez polskiego, ponieważ trwały rokowania na temat powołania gabinetu koalicyjnego, który uznałyby wszystkie trzy wielkie mocarstwa). Konferencja zakończyła się 26 czerwca 1945 roku podpisaniem tzw. Karty Narodów Zjednoczonych pełniącej rolę statutu organizacji; weszła ona w życie 24 października – i ta właśnie data uważana jest za dzień powstania ONZ.

 

Cele ONZ (według Karty)

  • zapobieganie zagrożeniom pokoju, aktom agresji, naruszeniom prawa międzynarodowego, współtworzenie systemu światowego bezpieczeństwa;
  • rozwijanie przyjaznych stosunków pomiędzy narodami, opartych na poszanowaniu równouprawnienia i suwerenności narodów;
  • rozwijanie współpracy międzynarodowej o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym, humanitarnym; poparcie działań na rzecz praw człowieka, szczególnie ich poszanowania.

 

Wewnętrzna struktura ONZ (służąca pośrednio realizacji powyższych celów)

  • Zgromadzenie Ogólne;
  • Rada Bezpieczeństwa;
  • Rada Społeczno-Gospodarcza;
  • Rada Powiernicza;
  • Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości.
  • Sekretariat

Zgromadzenie Ogólne

  • Nazywa się je często parlamentem świata, ponieważ składa się z delegacji wszystkich członków. Zbiera się raz w roku na sesjach zwyczajnych (rozpoczynających się głównie we wrześniu) lub na nadzwyczajnych, o ile wymaga tego potrzeba; rozpatruje właściwie wszystkie problemy wynikające ze statutowych celów; podejmuje uchwały, które wprawdzie nie mają mocy wiążącej, ale istotny wymiar moralny.

Rada Bezpieczeństwa

  • Jest organem działającym permanentnie (stałym).
  • W jej skład wchodzi pięciu członków stałych:
    • Rosja,
    • USA,
    • Wielka Brytania,
    • Francja,
    • Chiny
    • oraz dziesięciu członków wybieranych na okres 2 lat (przez Zgromadzenie Ogólne); każdego roku pięć państw dobiera się według geopolitycznego klucza, aby zapewnić reprezentację wszystkich regionów świata i państw, niezależnie od ich wielkości i potencjału.
  • Na niej spoczywa odpowiedzialność za pokój i bezpieczeństwo. Decyzje zapadają większością głosów, ale wymagana jest jednomyślność stałych członków Rady (aby czasem ów organ nie posłużył do realizacji interesów tylko „określonych” państw), stałym członkom przysługuje prawo weta, co często czyni podjęcie decyzji niemożliwym (przeforsował to Związek Radziecki w 1945 roku, ale paradoksalnie służyło to i służy jako narzędzie blokowania niewygodnych decyzji różnym stronom światowego konfliktu interesów).
  • Rada, gdy nieskuteczne okazują się działania dyplomatyczne, może podjąć decyzję o użyciu sił zbrojnych w danym konflikcie (np. w sporze arabsko-izraelskim po 1973 roku, w Kambodży od 1990 roku, w Korei od 1953 roku czy od 1992 roku w byłej Jugosławii itd.), a nawet w celu ukarania agresora (np. w Korei w latach 1950-1953, decyzja pod nieobecność delegata radzieckiego czy w sławnej wojnie w Zatoce Perskiej – przeciwko Irakowi w 1991 roku).

Rada Społeczno-Gospodarcza

  • Zajmuje się problematyką społeczną, gospodarczą i kulturalną w skali światowej, szczególną uwagę poświęcając krajom biednym i rozwijającym się (Trzeci Świat).

Rada Powiernicza

  • Powołana została do kontroli nad terytoriami powierniczymi do momentu ich usamodzielnienia, aby działać w interesie ich mieszkańców. Ze względu na to, że terytoria te uzyskały samodzielność, działalność Rady Powierniczej została zawieszona. Apogeum działalności Rada przypadł na lata 60. i 70.).

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

  • Ma za zadanie rozwiązywać spory według norm prawa międzynarodowego. Ma siedzibę w Hadze, ale wszystkie jego organy skupione są w Nowym Yorku.

Sekretariat

Jest drugim po Radzie Bezpieczeństwa organem stałym, ma charakter administracyjny, na czele stoi Sekretarz Generalny wybierany przez Zgromadzenie Ogólne na 5 lat. Zarządza sekretariatem, nominuje personel i kieruje jego pracą, składa sprawozdania Zgromadzeniu z działalności ONZ, reprezentuje ONZ wobec wszystkich państw i organizacji, podejmuje mediację, o ile jest potrzeba. Z założenia mają to być politycy o uznanym autorytecie, w praktyce zaś funkcjonowały ciche, nieoficjalne grupy nacisku preferujące osoby wygodne bądź neutralne wobec mocarstw. Starano się też, aby tę funkcję sprawowały osoby pochodzące z różnych kontynentów.
Istnieją wreszcie międzyrządowe organizacje, realizujące cele i zadania wynikające ze statutu ONZ (Karta) afiliowane do ONZ, np.:

  • UNESCO (nauka i kultura),
  • UNICEF (pomoc dzieciom),
  • FAO (wyżywienie),
  • WHO (zdrowie),
  • UNIDO (przemysł),
  • UNCTAD (handel),
  • ILO (organizacja do spraw zatrudnienia i pracy) itd.

Uwaga

  • Organizacja spełnia rolę pozytywną. Już samo jej istnienie jest oznaką minimum dobrej woli międzynarodowej wspólnoty. Stanowi dogodne forum spotkań, wymiany poglądów, czasem ustaleń istotnych zarówno dla zainteresowanych stron, jak i świata. Najlepsze noty można wystawić organizacjom afiliowanym, ponieważ ich działalność jest mniej skażona polityką.
  • Właśnie sprzeczne interesy państw, głównie mocarstw, czynią czasami z ONZ bezwolną, mało wyrazistą strukturę. Opiera się ona na dobrej woli, consensusie – gdy tych elementów zabraknie, organizacja okazuje się słabym, papierowym olbrzymem (sprawa np. Jugosławii, Somalii czy Rwandy).
  • Wreszcie to machina silnie zbiurokratyzowana (z racji swej wielkości), stąd zarzuty co do sprawności jej mechanizmu decyzyjnego. Najważniejsza jest jednak dobra wola państw członkowskich, to od niej i konkretnej sytuacji zależy funkcjonowanie ONZ i trudny czasem do osiągnięcia consensus.

Zapamiętaj!

  • 26 czerwca 1945 – podpisanie Karty Narodów Zjednoczonych
  • 26 października 1945 – powstanie Organizacji ­Narodów Zjednoczonych