Polski grudzień 1970 roku

Geneza

• Marazm polityczny, społeczny i gospodarczy epoki późnego Gomułki (szczególnie po 1968 roku) i rozczarowanie efektami jego działań.

• Coraz wyraźniej zarysowujący się kryzys gospodarczy w postaci malejącej efektywności zakładów przemysłowych (energo- i kapitałochłonnych) oraz spadku poziomu życia.

• Rywalizacja w łonie samej partii, trwające walki frakcyjne, ambicje ciągle jeszcze silnych moczarowców oraz technokratów partyjnych skupionych wokół Edwarda Gierka.

• Brak wyobraźni politycznej, alienacja starzejącego się Gomułki łudzącego się, że społeczeństwo popiera go entuzjastycznie po zawarciu porozumienia z Niemcami Zachodnimi 7 grudnia 1970 roku.

• Zaskakująco drastyczna, jak na owe czasy, podwyżka cen żywności 12 grudnia (sobota) mająca obowiązywać od poniedziałku, 14 grudnia.

 

Przebieg wypadków

• 14 grudnia 1970 roku w Gdańsku rozpoczął się protest przybierający formy strajku i demonstracji (stocznia).
  • Sprzed budynku dyrekcji zakładu robotnicy udali się przed gmach komitetu wojewódzkiego partii niedaleko dworca głównego.
  • Postulaty w pierwszej fazie protestu miały charakter ekonomiczny (rekompensaty finansowe).
  • Doszło do pierwszych starć z milicją.
  • Władze wojewódzkie utworzyły wojewódzki sztab pacyfikacyjny na czele z I sekretarzem partii w Gdańsku Alojzym Karkoszką oraz z wicepremierem Stanisławem Kociołkiem.
  • Nocą z kolei przybyli ze stolicy współpracownicy Gomułki. Zenon Kliszko, Ignacy Loga-Sowiński i generał Grzegorz Korczyński utworzyli nowy, faktycznie konkurencyjny komitet do walki z protestem społecznym.

• Następnego dnia, 15 grudnia, strajk ogarnął Gdynię.
  • Obok żądań płacowych pojawiły się również ogólnospołeczne m.in. wolności prasy i religii.
  • Lokalny komitet strajkowy wieczorem został aresztowany. Strajk w Gdańsku rozszerzał się i po pewnym czasie objął całe miasto.
  • Potężna manifestacja skierowała się przed komitet partii, który zaatakowano po wcześniejszych starciach z MO.
  • Podczas walk przed gmachem padły pierwsze ofiary śmiertelne. Budynek spłonął, a pracowników aparatu należało wprost odbijać z rąk tłumu lub ewakuować helikopterem.
  • Kierownictwo partii zaakceptowało użycie siły, ale stopniowo wydarzenia wymykały się spod kontroli władz i samego Gomułki.
  • Komendant milicji, moczarowiec, generał Pietrzak bojkotował polecenia Kliszki, żądając rozkazów od szefa MSW Świtały.
  • Wymijających odpowiedzi udzielał też Gomułce generał Jaruzelski. Towarzysz Wiesław zapytał więc o ewentualną pomoc Moskwy (16 grudnia), na co ta odpowiedziała następnego dnia, iż powinien rozwiązać problem własnymi siłami.

• 16 grudnia strajk w Trójmieście miał już charakter powszechny, protest rozszerzył się na Elbląg i Słupsk. Pod stocznią zginęli ludzie, podobnie jak w pobliżu gmachu telewizji. Wieczorem Kociołek wezwał do spokoju i podjęcia pracy, co było sprzeczne z zarządzeniami zjednoczenia przemysłu okrętowego, które poleciło w Gdyni przerwać pracę i zamknąć zakład w dniu następnym.

• Rankiem 17 grudnia doszło do największej tragedii – na wysiadających na przystanku kolejowym robotników i idących przez wiadukt do bramy gdyńskiej stoczni posypały się strzały. Doszło do masakry, której prawdziwa liczba ofiar nie jest znana. Zginęło prawdopodobnie kilkadziesiąt osób.
  Tego samego dnia rozpoczął się strajk w Szczecinie
  • Postulaty miały podobny charakter jak w Trójmieście.
  • Lokalnego kolorytu dodawało oburzenie na miejscowego partyjnego bossa Walaszka, aroganckiego, żyjącego w luksusie, zdecydowanie odbiegającego z tego powodu od ówczesnych standardów życia.
  • Robotnicy udali się przed gmach komitetu wojewódzkiego, starli się z milicją, gdzie znowu doszło do przelewu krwi.
  • Spłonął komitet, podpalono również willę Walaszka. Władza wezwała wojsko, którym dowodził kolejny wiceminister obrony generał Tuczapski.

• W miastach ogarniętych rozruchami szalał policyjny terror, władze szykowały nowe akty przemocy. Gomułka zabrnął w ślepy zaułek. W kraju narastała atmosfera strajkowa, kryzys pogłębiał się.

• W Szczecinie 18 grudnia generał Tuczapski planował w celu złamania strajku użycie wojsk desantowych, zaś robotnicy przygotowywali się do odparcia ataku.

W kierownictwie PZPR w obliczu eskalacji konfliktu doszło do podziałów. Na plenum z 18-19 grudnia 1970 roku zadecydowano o politycznym rozwiązaniu kryzysu, Gomułka został opuszczony przez wszystkich. Stary przywódca zemdlał i odwieziono go do kliniki. Odsunięto również kilku jego zaufanych współpracowników.

• W nocy na I sekretarza wybrano Edwarda Gierka.

• W następnych dniach milicja i wojsko nie podejmowały działań, choć zdarzały się wypadki pobicia na tzw. ścieżkach zdrowia (szpaler pałowników).

• Gierek starał się spacyfikować nastroje, mówiąc obłędach poprzedników i rzucając slogany o patriotycznej odpowiedzialności i o słusznym robotniczym proteście.

• Podwyżki cen jednak nie odwołano, a faktyczne działania zastępowały puste obietnice oraz roszady personalne, takie jak awans Piotra Jaroszewicza na premiera na miejsce zdymisjonowanego etatowego szefa gabinetu – Józefa Cyrankiewicza. Jaroszewicz obiecał zamrozić ceny i przeznaczyć spore sumy na zwiększenie funduszu płac.

Na Wybrzeżu nadal wrzało. W Szczecinie strajk wybuchł z nową siłą 22 stycznia 1971 roku, podobnie nieco później w Gdańsku.

• Milicja planowała atak na stocznię w Szczecinie, ale robotnicy zagrozili wysadzeniem urządzeń. W partii ścierały się poglądy w kwestii zajęcia stanowiska.

• 24 stycznia Edward Gierek podjął decyzję o rozmowach. Przyjechał do Szczecina ze swymi współpracownikami: Piotrem Jaroszewiczem, Wojciechem Jaruzelskim i przyszłym szefem MSW, Franciszkiem Szlachcicem. Pierwszemu sekretarzowi udało się w żywiołowej dyskusji nakłonić robotników do przerwania strajku. To samo powtórzyło się w Gdańsku. Wówczas padło słynne pytanie Gierka: „Pomożecie?!”, na co ujęta sala odpowiedziała gromko: „Pomożemy!”. Podwyżki cen zostały jednak odwołane dopiero 15 lutego po strajku łódzkich włókniarek.

 

Rezultaty

• Nieznana jest do dzisiaj pełna liczba ofiar. Władze przyznały się do czterdziestu pięciu zabitych i ponad tysiąca rannych, ale sumę tę należałoby pomnożyć co najmniej przez dwa.
• Zmiana ekipy przywódczej.
• Względna i ograniczona liberalizacja systemu.
• Wytworzenie pewnego specyficznego, niepisanego układu między partią a społeczeństwem.
• Władze w imię pokoju społecznego okazały się skłonne do pewnych ekonomicznych koncesji nienaruszających ich przywilejów.

 

Istota wydarzeń Grudnia’70

• Wydarzenia Grudnia 1970 roku noszą z jednej strony cechy robotniczego protestu o silnym ekonomicznym podłożu, z drugiej pewnej prowokacji politycznej (ambicji, walk frakcyjnych), która przerosła zamierzenia władzy i stała się protestem ogólnospołecznym przeciwko skostniałym metodom rządzenia.

• W momencie, gdy doszło do najkrwawszych wydarzeń w dziejach PRL (nie licząc walki o władzę w latach 1944-1947) obok postulatów ekonomicznych i płacowych pojawiły się i polityczne – wolności słowa, religii, możliwości tworzenia wolnych związków zawodowych.

• Kraj stanął wówczas w obliczu niebezpieczeństwa wojny domowej. Był to również wielki dramat Władysława Gomułki, polityka niejednoznacznego, wielowymiarowego, który odchodził w niesławie w roli kata własnego narodu.
  Sprawą do końca niewyjaśnioną jest kwestia liczby ofiar. Po przemianach w latach 1989-1990 trwały poszukiwania grobów zabitych (chowanych nocami) przez milicję i wojsko w owe grudniowe dni.

Zapamiętaj

• 7.12.1970 – podpisanie przez kanclerza RFN, W. Brandta w Warszawie układu o normalizacji stosunków między PRL a RFN, uznanie granicy Polski na Odrze i Nysie przez RFN
• 14-18.12.1970 – tzw. wydarzenia grudniowe na Wybrzeżu; brutalnie tłumione przez władze robotnicze protesty przeciwko podwyżkom cen żywności
• 19/20.12.1970 – usunięcie Gomułki na VI plenum KC PZPR i wybór Edwarda Gierka na 1 sekretarza partii
• styczeń 1971 – nowa fala strajków na Wybrzeżu, rozładowanie protestu przez wizytę Gierka w Szczecinie i Gdańsku (sławne „pomożecie?!”)
• luty 1971 – odwołanie podwyżki cen wskutek strajku łódzkich włókniarek