Przesłanki i geneza polskiego sierpnia 1980 roku

  • Załamanie gospodarcze u schyłku lat siedemdziesiątych.
    Dekada rozpoczęła się dynamicznie wieloma inwestycjami (Port Północny, Huta Katowice, FSM w Bielsku i Tychach, Lubelskie Zagłębie Węglowe itd.), wzrostem siły nabywczej ludności, pewną, krótkotrwałą poprawą efektywności. Wszystko to jednak odbywało się dzięki wielkim zagranicznym kredytom przy jednoczesnym braku rzeczywistych reform i decentralizacji oraz faktycznie awanturniczej, z punktu widzenia ekonomicznego planu otwartego, kapitałochłonności inwestycji tradycyjnie lokowanych w przemyśle ciężkim, rozpędzającej się inflacji (dochody nieadekwatne do wzrostu wydajności pracy, rozdmuchany front inwestycyjny, sztuczne ceny itd.), co ostatecznie zaowocowało rozchwianiem gospodarki.
  • Arogancja władzy i jej skorumpowanie na szczeblu lokalnym przy cichej aprobacie centrum i jego tolerancji.
  • Ogłupiająca propaganda sukcesu, tym głośniejsza, im rzeczywistość okazywała się gorsza.
  • Preludium w postaci czerwca 1976: kiedy władze ogłosiły 25 czerwca 1976 roku podwyżki cen żywności, robotnicy wielu zakładów pracy kraju zastrajkowali (to już nie były pojedyncze wyspy protestu):
    • najburzliwszy przebieg miały wypadki w Radomiu (spalenie komitetu i kompromitacja sekretarza Prokopiaka, walki uliczne);
    • w Ursusie (zablokowanie linii kolejowej w kierunku Poznania i Kutna, a potem walki z ZOMO – specjalne jednostki milicji – podobnie jak w Radomiu);
    • w Płocku (manifestacja pod komitetem);
    • strajkowały załogi Wrocławia, Poznania, Wybrzeża, Warszawy, Nowego Targu i innych miast; władze ustąpiły, odwołując podwyżkę, ale nie mogąc znieść upokorzenia, rozpętały kampanię nienawiści wobec strajkujących i manifestantów, określając ich warchołami i chuliganami; w całym kraju odbywały się reżyserowane przez partię wiece popierające Gierka i atakujące głównie pracowników Radomia i Ursusa.
  • Powstała i działała opozycja, na wpół legalna, taka jak:
    • KSS KOR (Komitet Obrony Robotników), powstały po wypadkach czerwcowych, z Jackiem Kuroniem na czele, skupiający osoby o różnych przekonaniach i światopoglądach, które łączyła niechęć do totalitaryzmu;
    • powstanie w 1977 roku ROPCiO (Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela) wzywającego do przestrzegania konwencji praw człowieka ONZ i postanowień helsińskich (o bardziej radykalnej postawie);
    • powstanie w 1979 roku partii opozycyjnej – KPN (Konfederacja Polski Niepodległej) z Leszkiem Moczulskim, jednoznacznie wzywającej do skończenia z monopolem rządów PZPR;
    • funkcjonowanie konspiracyjnych wydawnictw, a nawet uformowanie struktur niezależnych związków zawodowych, tzw. WZZ (Wolnych Związków Zawodowych) od 1978 roku.
  • Zaplanowane podwyżki cen żywności, a prowadzone okrężną drogą od kilku miesięcy poprzez sieć tzw. sklepów komercyjnych.
  • Wybór Karola Wojtyły na papieża w 1978 roku, jego wizyta w kraju, wzrost dumy narodowej i wiary w siebie polskiego społeczeństwa.

 

Przebieg wypadków

Od początku lipca, gdy ogłoszono podwyżki cen niektórych gatunków mięsa, w różnych zakątkach kraju wybuchały strajki (Warszawa, Sanok, Ursus, Rzeszów itd.).

  • Najpoważniejszy okazał się powszechny protest lubelsko-świdnicki, gdzie powołano międzyzakładowy komitet strajkowy, a na rozmowy pojechał wicepremier Jagielski.
  • Strajki wygaszono podwyżkami płac, co zachęciło do strajku inne ośrodki (Wrocław, Świdnica, Ostrów Wlkp., Stalowa Wola, Poznań itd.). Na przełomie lipca i sierpnia strajki ogarnęły Gdynię, a potem Łódź.
  • 14 sierpnia rozpoczął się strajk w Stoczni Gdańskiej. Oprócz spraw płacowych żądano przywrócenia do pracy zwolnionych: Anny Walentynowicz i Lecha Wałęsy.
  • Postulaty te spełniono i prawdopodobnie protest by się zakończył, gdyby nie napływające delegacje z innych zakładów pracy Trójmiasta.
    Zawiązał się Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MKS, 16 sierpnia 1980 roku) z Lechem Wałęsą na czele, ogłaszając słynne 21 postulatów (powstania niezależnych związków zawodowych, prawa do strajku, bezpieczeństwa dla strajkujących i osób wspomagających, budowy pomnika ofiar 1970 roku, przywrócenia do pracy niesłusznie zwolnionych, uwolnienia więźniów politycznych, mszy w radio, poinformowania kraju o istocie protestu i stanie gospodarki, podwyżek płac o 2000 zł).
  • Opozycja, początkowo zaskoczona, poparła protest, KOR wydał odnośne oświadczenie, lecz wkrótce aresztowano jego przywódców.
  • Przełamane zostały lody między inteligencją a robotnikami. Obok MKS ukonstytuowała się grupa doradców z różnych środowisk (Bronisław Geremek, Lech Bądkowski – pisarz, Tadeusz Mazowiecki – publicysta, Mieczysław Siła-Nowicki i Jan Olszewski).

 

Szczecin poszedł drogą Gdańska 18 sierpnia.

  • MKS (z Marianem Jurczykiem na czele) wysunął 36 postulatów, z których ważniejsze były identyczne jak w Trójmieście.
  • Władze usiłowały złamać solidarność strajkujących, ale bez powodzenia (wicepremier Pyka).
  • 21 sierpnia wysłano na Wybrzeże dwie grupy negocjatorów: do Gdańska Mieczysława Jagielskiego, a do Szczecina Kazimierza Barcikowskiego (wicepremierzy).

Strajki ogarnęły cały kraj.

  • Tworzyły się samorzutnie MKS-y we Wrocławiu (Władysław Frasyniuk), Łodzi (Andrzej Słowik), Warszawie, Ursusie (Zbigniew Bujak), Krakowie (Mieczysław Gil), Poznaniu i Lublinie.
  • Ciosem osobistym dla Gierka stał się rozpoczęty 29 sierpnia protest na Śląsku. I tam powstał MKS – w Jastrzębiu Zdroju (jego szef okazał się potem agentem SB – Jarosław Sienkiewicz). Protesty ogarniały także i mniejsze ośrodki. Większość punktów na mapie strajkowej Polski uznawała autorytet Gdańska.

 

Rezultaty i znaczenie

  • W partii doszło do roszad personalnych.
    • Premiera Edwarda Babiucha (następcę Jaroszewicza) zastąpił jeszcze bardziej bezbarwny Józef Pińkowski.
    • Sam Gierek zastąpiony został z kolei przez Stanisława Kanię.
  • Przede wszystkim był to jednak przełomowy moment dziejów PRL. Komunistyczna władza, niezależnie od dobrych czy złych intencji, zgodziła się na kompromis ze swoim społeczeństwem, nie doszło do użycia przemocy i przelewu krwi.
  • Zaakceptowano formułę niezależnych związków zawodowych, będących wyłomem na podporządkowanej PZPR scenie politycznej i przyczółkiem wolności, jakim stał się narodzony wówczas NSZZ (Niezależny Samorządny Związek Zawodowy) Solidarność.

Zapamiętaj

  • od 1.06.1975 – nowy podział administracyjny kraju (na 49 województw);
  • 10.02.1976 – nowelizacja konstytucji; pojawia się zapis o „kierowniczej roli PZPR i przyjaźni oraz sojuszu z ZSRR;
  • wrzesień 1976 – powstanie KOR-u (Komitetu Obrony Robotników);
  • 25.06.1976 – strajki protesty przeciwko podwyżkom cen żywności, szczególnie burzliwe w Radomiu i Ursusie;
  • druga połowa sierpnia 1980 – strajki na Wybrzeżu, a potem w całym kraju, za przykładem Gdańska i szczecina powstają MKS – Międzyzakładowe Komitety Strajkowe;
  • 1977 – powstanie ROPCiO (Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela) i przekształcenie KOR-u w KSS „KOR” ((Komitet Samoobrony Społecznej „KOR”)) i rozszerzenie przez niego działalności;
  • 16.10.1978 – wybór Karola Wojtyły papieżem;
  • czerwiec 1979 – 1. pielgrzymka Jana Pawła I do Polski;
  • październik 1979 – powstanie KPN (Konfederacja Polski Niepodległej) Leszka Moczulskiego;
  • lipiec 1980 – początek fali strajków w całym kraju co jest wynikiem nowych utajnionych, nieoficjalnych podwyżek cen;
  • 16.08.1980 – powstanie w Stoczni Gdańskiej Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego z L. Wałęsą na czele; wysunięcie 21 postulatów;
  • 30.08.1980 – podpisanie porozumień społecznych w Szczecinie;
  • 31.08.1980 – podpisanie porozumień społecznych w Gdańsku, najbardziej dojrzałego z dokumentów;
  • 3.09.1980 – podpisanie porozumień społecznych w Jastrzębiu Zdroju;
  • 10.11.1980 – oficjalna rejestracja Solidarności;
  • styczeń-luty 1981 – kolejna fala strajków;;
  • luty 1981 – premierem zostaje gen. Wojciech Jaruzelski (zastępuje Józefa Pińkowskiego, a od października jest też szefem partii, zastępując Stanisłąwa Kanię;
  • marzec 1981 – kryzys bydgoski; pobicie przez MO działaczy Solidarności w Bydgoszczy;
  • 27.03.1981 – potężny strajk ostrzegawczy, co doprowadza 30 marca do podpisania porozumienia warszawskiego;
  • 8.07.1981 – prymasem Józef Glemp
  • lipiec 1981- IX nadzwyczajny zjazd PZPR;
  • wrzesień-październik 1981– pierwszy zjazd Solidarności;
  • 12/13.12.1981 – wprowadzenie stanu wojennego i utworzenie tzw. WRON, Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego na czele z Wojciechem Jaruzelskim;
  • paŹdziernik 1982 –oficjalne rozwiązanie „Solidarności”