Dane personalne

  • Imiona: Stanisław Antoni, jako król przybrał imię August
  • Personalia rodziców: Stanisław Poniatowski, kasztelan krakowski i dyplomata; Konstancja z Czartoryskich
  • Data urodzenia: 17.01.1732
  • Miejsce urodzenia: Wołczyn
  • Zawód: stolnik litewski, król Polski w latach 1764-1795
  • Zmarł: 12.02.1798 w Petersburgu

Uwaga!
Stanisław August Poniatowski był ostatnim królem wolnej Rzeczypospolitej, ale nie ostatnim królem zasiadającym na polskim tronie. W okresie zaborów na królów koronowali się carowie rosyjscy – Aleksander I i Mikołaj I.

Światowiec i dyplomata

Stanisław Poniatowski odebrał staranne wykształcenie. Początkowo uczył się w domu, za to pod okiem licznych, specjalnie dobranych pedagogów. Gdy skończył 16 lat, wyruszył w wielką podróż po Europie. Był we Francji, w Anglii, Holandii, Austrii, Saksonii i Prusach. Po powrocie do kraju patrzył na swych rodaków krytycznie, dostrzegał ich wady. Nie podobało mu się dosłownie wszystko: polskie obyczaje uważał za prostackie, szkolnictwo odbiegające od poziomu europejskiego, a stosunki polityczne za wymagające naprawy.
Ostatnim etapem edukacji Poniatowskiego była praktyka dyplomatyczna. Jako sekretarz posła angielskiego przebywał w Petersburgu. Tam przeżył romans z wielką księżną Katarzyną, późniejszą władczynią Rosji, Katarzyną II.

Tron dla Stanisława

Poniatowski dzięki swym koligacjom rodzinnym związany był ze stronnictwem magnackim Czartoryskich, nazywanym Familią. Jego wujowie, Michał i August Czartoryscy, dysponujący dużymi środkami finansowymi i liczną rzeszą podporządkowanej im szlachty, chcieli rządzić w Polsce i przeprowadzić reformy, które ich zdaniem doprowadziłyby do wzmocnienia państwa. Sami jednak byli zbyt słabi, dlatego postawili na Rosję jako sojusznika. Katarzyna II, która po śmierci króla Augusta III (1763) nie chciała na tronie polskim widzieć kolejnego Sasa, poparła Familię. Nie zamierzała jednak oddać korony Augustowi Czartoryskiemu. Sama wskazała kandydata. Jej wojska zgromadzone pod Warszawą narzuciły elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764). Katarzyna sądziła, że były kochanek będzie człowiekiem posłusznym jej woli. Po raz pierwszy koronacja nowego władcy odbyła się nie w Krakowie, lecz w Warszawie.

 

Od reform po rozbiory

Gorączka reform
Pierwsze lata po koronacji niemile zaskoczyły władczynię Rosji. Poniatowski rzucił się w wir reform, by wydostać się spod wpływów Rosji.

Sprawa różnowierców
Zaniepokojona Katarzyna II postanowiła działać. Pretekstem stała się sprawa równouprawnienia różnowierców, czyli zrównania w prawach przedstawicieli innych wyznań (protestantów i prawosławnych) z katolikami. Różnowiercy chcieli budować świątynie i szkoły, swobodnie odprawiać nabożeństwa, sprawować funkcje publiczne. Kiedy król odmówił zgody na te żądania (obawiał się, że ich przyjęcie wywoła gniew katolickiej szlachty i ta przestanie popierać reformy), Katarzyna II wysłała swe wojska do Polski pod pozorem opieki nad różnowiercami.

Konfederacja barska i wojna z Rosją (1768-1772)
Rosyjskie interwencje w Polsce wywołały opór części szlachty, która zawiązała konfederację w miasteczku Bar na Podolu.

Konfederaci barscy wystąpili w obronie zagrożonej, ich zdaniem, wiary katolickiej, przeciwko wojskom rosyjskim panoszącym się w Polsce i królowi, którego uważali za narzędzie w rękach Petersburga. Uzyskali pomoc wojskową ze strony Francji.

Starcia i potyczki trwały 4 lata. Chociaż wojska rosyjskie miały dużą przewagę nad oddziałami konfederatów, to jednak nie potrafiły ich rozbić i walki wybuchały wciąż w nowych miejscach. Katarzyna II postanowiła położyć wreszcie kres polskiemu wystąpieniu. Tym bardziej że nalegał na to również władca Prus, Fryderyk II. Nastąpił pierwszy rozbiór Polski.

 

Reformy

Wojsko

  • Wadliwe funkcjonowanie
    Wojsko złożone z pospolitego ruszenia nie sprawdzało się. Brakowało stałego wojska oraz fachowej kadry oficerskiej, a także pieniędzy na utrzymanie armii.
  • Przeciwdziałanie
    • 1765 – założenie przez Stanisława Augusta Poniatowskiego Korpusu Kadetów zwanego Szkołą Rycerską.
    • Podwyższenie podatków na wojsko.
    • Podniesienie dyscypliny wojskowej.
    • Sejm Wielki powołał stałą 100-tysięczną armię.
  • Zmiany
    Szkoła ta miała kształcić przyszłą kadrę wojskową. Kierował nią książę Adam Kazimierz Czartoryski. Hymnem szkoły stał się wiersz Ignacego Krasickiego Święta miłości kochanej ojczyzny.
    Wychowankami szkoły byli m. in.: Tadeusz Kościuszko i Jakub Jasiński.

Szkoła

  • Wadliwe funkcjonowanie
    Szkoły prowadzone przez jezuitów nie dawały odpowiedniego wykształcenia.
  • Przeciwdziałanie
    14 X 1773 – powołanie przez sejm Komisji Edukacji Narodowej – skojarz z ministerstwem oświaty!
  • Zmiany
    Odtąd szkołom zaczęto nadawać świecki charakter. Językiem wykładowym stał się polski (dopiero teraz!), wprowadzono też naukę innych nowożytnych języków. Uczono historii i nauk matematyczno-przyrodniczych.

Gospodarka

  • Wadliwe funkcjonowanie
    Finanse i gospodarka były w fatalnym stanie. Królewski skarbiec świecił pustkami.
  • Przeciwdziałanie
    • Otwarcie mennicy państwowej.
    • Powstawanie nowych manufaktur.
    • Otwarcie Kanału Michała Ogińskiego (Niemen – Dniepr).
    • Powołanie Komisji Górniczej.
  • Zmiany
    Wzrósł budżet państwa.
    Zwiększyły się możliwości handlowe.
    Wznowiono eksploatację rud żelaza i węgla kamiennego.

Liberum veto

  • Wadliwe funkcjonowanie
    Liberum veto, czyli prawo zezwalające jednemu posłowi na zerwanie sejmu. Osłabiało władzę królewską i stało na przeszkodzie proponowanym reformom.
  • Przeciwdziałanie
    Poniatowski nie był pierwszym królem przeciwnym złotej wolności szlacheckiej. Od początku opowiadał się za zniesieniem liberum veto, czym naraził się szlachcie.
    Znieść liberum veto udało się dopiero w czasie Sejmu Wielkiego (w Konstytucji 3 maja).
  • Zmiany
    Od Konstytucji 3 maja decyzje miały zapadać większością głosów. Żaden poseł nie mógł już pojedynczym głosem przeciwstawić się wprowadzanej przez sejm ustawie. Niestety, było już za późno.

 

Dzielenie łupów

Pierwszy rozbiór – 1772

Już w 1769 r. Austria zajęła Spisz, a w roku następnym starostwa czorsztyńskie, nowotarskie i sądeckie. Prawdziwy podział łupów nastąpił jednak w 1772 r., kiedy doszło do podpisania porozumienia rosyjsko-pruskiego, do którego dołączyła też Austria.

Rosja zagarnęła część Białorusi i Inflant, razem ponad 90 tys. km2 z ponad milionem mieszkańców.

  • Prusy zajęły Warmię, tereny nad Notecią, województwa pomorskie, malborskie i chełmińskie. Gdańsk i Toruń nadal pozostawały przy Polsce. Prusacy przyłączyli ok. 36 tys. km2 terytorium z prawie 600 tys. mieszkańców.
  • Austria wzięła południową część województw krakowskiego i sandomierskiego oraz województwo ruskie: ponad 80 tys. km2 i ok. 2,5 miliona ludności.

Długi sejm i konstytucja

W latach 1788 – 1792 obradował w Warszawie sejm, któremu nadano nazwę Wielkiego lub Czteroletniego. Wykorzystując dogodną okazję (Rosja zajęta była wojną z Turcją), patriotycznie nastawieni uczestnicy pragnęli przeprowadzić takie reformy, które przywróciłyby Polsce suwerenność i umożliwiły rozwój kraju.
Uchwalono m.in. powiększenie armii do 100 tysięcy ludzi, zmuszono Rosję do wycofania wojsk z Polski. Odebrano szlachcie, która nie miała majątków, prawo głosu na sejmikach. W kwietniu 1791 r. uchwalono prawo o miastach. Mieszczanie z miast królewskich zyskali samorząd niezależny od szlachty, dostęp do urzędów i mogli nabywać ziemie.

Najważniejszą uchwałą sejmu było podpisanie Konstytucji 3 maja 1791 r.:

  • zlikwidowano odrębne instytucje centralne koronne i litewskie oraz wprowadzono wspólny skarb i wojsko;
  • litewska szlachta miała prawo obsadzić połowę stanowisk w urzędach centralnych (obie te zmiany umocniły związek Polski i Litwy);
  • najważniejszym organem władzy był sejm (był to sejm zawsze gotowy, czyli w każdej chwili mógł zostać zwołany przez króla lub marszałka);
  • zniesione zostało liberum veto (żeby uchwalić ustawę na sejmie, wystarczyła teraz większość głosów) i konfederacje;
  • po Stanisławie Auguście na tron miał wstąpić Wettin z rodziny elektorów saskich;
  • organem władzy wykonawczej stała się Straż Praw, którą tworzyli król, 5 ministrów, następca tronu i marszałek sejmu.

Zapamiętaj! Konstytucja 3 maja była pierwszą ustawą konstytucyjną w Europie. Wyprzedziły nas tylko ze swoją konstytucją Stany Zjednoczone.

Targowica = zdrada magnatów

Magnaci przeciwni poczynaniom reformatorskim Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 maja, tacy jak Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki, zawiązali konfederację w miasteczku Targowica (1792). Wezwali wojska rosyjskie i pod ich osłoną likwidowali system rządów wprowadzony przez Sejm Czteroletni. Rozpoczęły się prześladowania zwolenników Konstytucji 3 maja. Stanisław August i niektórzy reformatorzy opowiedzieli się ostatecznie po stronie targowicy, myśląc, że w ten sposób uda się im ocalić niektóre reformy i nie dopuścić do nowego (drugiego) rozbioru Polski. Nadzieje ich spełzły na niczym. Zresztą zawiedli się także przywódcy konfederacji. Nagle zostali zaskoczeni wiadomością o kolejnym rozbiorze.

Drugi rozbiór Polski – 1793

Był spowodowany niebezpiecznymi dla mocarstw ościennych zmianami, jakie zaszły w Polsce: pracami Sejmu Wielkiego i uchwaleniem Konstytucji 3 maja. Nie wzięła w nim udziału Austria.

  • Rosja zajęła większość Białorusi, Ukrainę naddnieprzańską i Podole: prawie 300 tys. km2 z 3 milionami mieszkańców.
  • Prusy zajęły Wielkopolskę i część Mazowsza oraz ważne gospodarczo miasta – Gdańsk i Toruń.

Racławice i rzeź Pragi

Drugi rozbiór Polski był prawdziwą katastrofą dla kraju. Ale w Polsce zbierano już siły do walki z zaborcą. Na czele powstańczego zrywu stanął Tadeusz Kościuszko, wychowanek Szkoły Rycerskiej. W Krakowie, w obecności polskiego wojska i ludu, naczelnik powstania ogłosił jego rozpoczęcie (insurekcja kościuszkowska – marzec 1794). Pod Racławicami pokonał Rosjan, kierując w decydującym momencie bitwy chłopów uzbrojonych w kosy na armaty przeciwnika.

Przeciwko powstaniu wystąpiły także Prusy. W październiku 1794 r. Kościuszko został pokonany przez Rosjan w bitwie pod Maciejowicami i dostał się do niewoli. Generał Suworow opanował Pragę i dokonał straszliwej rzezi jej obrońców i mieszkańców. Za pośrednictwem króla Warszawa skapitulowała. Powstanie upadło.

Trzeci rozbiór Polski – 1795

Nastąpił w wyniku przegranego powstania kościuszkowskiego.

  • Prusy zajęły resztę Mazowsza (prawie 50 tys. km2 i milion ludności).
  • Austria zagarnęła resztę Małopolski, część Podlasia i Mazowsza (około 50 tys. km2 i 1,5 miliona mieszkańców).
  • Rosja zawładnęła resztą terytoriów (ponad 100 tys. km2 i ponad milion mieszkańców).
    Państwo polskie miało być raz na zawsze wymazane z mapy Europy.

 

Bilans rządów

Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego zakończyło się tragicznie. Trzy państwa ościenne podzieliły się ziemiami Polski. Na pełną suwerenność przyjdzie czekać do 1918 r. Jak ocenić rolę króla w tych wydarzeniach? Większość historyków przyznaje, że Poniatowski byłby doskonałym ministrem kultury, docenia się jego reformy na polu oświaty, cywilizowania Polski. Jednocześnie podkreśla się zbytnią uległość króla wobec żądań Rosji. Był on zwolennikiem układów z tym mocarstwem, bał się konfrontacji militarnej, która według niego nie mogła wypaść pomyślnie dla Polski. Kiedy umierał w Petersburgu 3 lata po swojej abdykacji, we Włoszech utworzono już Legiony Polskie. Ci Polacy, którzy nie pogodzili się z obcym panowaniem, rozpoczynali długą drogę, której celem było odzyskanie niepodległości.

 

Wieczny odpoczynek…

Stanisław August Poniatowski zmarł w 1798 r. w Petersburgu. Przez 124 lata jego zwłoki leżały w tamtejszym katolickim kościele św. Katarzyny. W roku 1922, gdy Petersburg nazywał się już Piotrogrodem, polska delegacja przybyła tam, by zbadać grobowiec króla. 16 lat później kościół św. Katarzyny w Leningradzie (znowu zmiana nazwy!) przerobiono na… halę sportową. Trumna ze zwłokami Poniatowskiego miała zostać przewieziona do Wołczyna. Gdy przez dwa dni stała zupełnie niestrzeżona na bocznicy kolejowej, królowi skradziono pozłacaną koronę. W tym czasie w ankiecie przeprowadzonej przez Wiadomości Literackie Polacy wypowiedzieli się, że grobowiec Poniatowskiego powinien być przewieziony na Wawel albo do archikatedry warszawskiej. Wojna uniemożliwiła realizację tych planów. Gdy kościół wołczyński przerobiono na magazyn nawozów sztucznych, zwłoki Poniatowskiego zostały zbezczeszczone – kości wyrzucono na podłogę, a trumnę ktoś z miejscowych przerobił na karmnik dla kur. Z trumny znikły też dwie srebrne puszki, w których przechowywane były wnętrzności oraz serce króla. Jak się okazało, wykradła je miejscowa nauczycielka. Dopiero w 1995 r. szczątki Poniatowskiego zaznały spokoju po śmierci. Przewieziono je do katedry św. Jana w Warszawie.

 

Datownik

1764 – Elekcja Stanisława Poniatowskiego (IX)
1765
 założenie Szkoły Rycerskiej w Warszawie
 powstanie Teatru Narodowego w Warszawie
1768-1772 – konfederacja barska (wojna polsko-rosyjska)
1771 – próba porwania króla przez konfederatów
1772 – I rozbiór Polski (VIII)
1773 – utworzenie Komisji Edukacji Narodowej
1788-1792 – Sejm Wielki (Czteroletni)
1791 – uchwalenie Konstytucji 3 maja
1792 – konfederacja targowicka (27 V)
1793 – II rozbiór Polski (I)
1794

  • insurekcja kościuszkowska (24 V)
  • bitwa pod Racławicami (4 IV)
  • bitwa pod Maciejowicami (10 X)
  • rzeź Pragi (4 XI)

1795

  • III rozbiór Polski (X)
  • abdykacja Stanisława Augusta Poniatowskiego

1798 – śmierć Stanisława Augusta Poniatowskiego