Dane personalne

  • Imiona nadane na chrzcie: Aleksander, Edward.
  • Imię z bierzmowania: Henryk.
  • Nazwisko rodowe: Walezy (de Valois).
  • Personalia rodziców: Henryk II (król Francji) i Katarzyna Medycejska.
  • Data urodzin: 19 września 1551 r.
  • Zawód: król Polski (przez 4 miesiące), król Francji jako Henryk III (przez 15 lat).
  • Koronowany na króla Polski: 21 lutego 1574 r.
  • Zmarł: 2 sierpnia 1589 r.
  • Przyczyna śmierci: zamordowany przez dominikanina Jacques’a Clémenta.
  • Pochowany: bazylika w Saint-Denis pod Paryżem.

Wolna elekcja

Wyboru króla dokonywała szlachta lub delegaci szlacheccy wybrani na sejmikach. Na wytyczonym polu zbierał się sejm. W drewnianej szopie odbywały się narady senatu i prymasa, wokół ustawiała się szlachta. Elekta (króla) na podstawie głosowania ustalał prymas, a ogłaszał wszystkim zgromadzonym marszałek wielki koronny.
Szlachta tłumnie przybywała na takie zjazdy (nieraz kilkadziesiąt tysięcy osób). Ucztowano, pito, zdarzały się strzelaniny i pojedynki na szable. Agenci kandydatów i magnaci przekupywali uboższą szlachtę, by oddała głosy na upatrzonego przez nich elekta.

Sejm walny i sejmiki

Sejm był najwyższym organem ustawodawczym, który rozstrzygał najważniejsze sprawy państwowe. Składał się z senatu i izby poselskiej. Obrady odbywały się w Warszawie, a od 1673 r. co trzeci sejm miał się odbywać w Grodnie.
Sejmiki ziemskie były organami samorządu szlacheckiego. Wybierały posłów na sejm, uchwalały lokalne podatki, wysuwały kandydatów na urzędy ziemskie.

Polska bez króla

Nagła śmierć Zygmunta Augusta w 1572 r. zaskoczyła wszystkich. Była tym bardziej tragiczna, że ostatni przedstawiciel dynastii Jagiellonów nie pozostawił po sobie dziedzica.
Świadek tamtych czasów, historyk i dyplomata Reinhold Heidenstein, napisał:

Dziwna obawa i troska o losy kraju osiadły wszystkich umysły, jakby po śmierci jego państwo całe razem z nim zaginąć miało.

Szerząca się w kraju zaraza potęgowała przerażenie. Zdawało się, że gdy zabrakło króla, runie potęga Rzeczypospolitej i zapanuje chaos.

Szybko jednak otrząśnięto się z przerażenia. Szlachta zawiązywała konfederacje mające zapewnić porządek i bezpieczeństwo na terenie wszystkich ziem Rzeczypospolitej. Magnaci wyłonili także osobę, która zastępować miała króla, czyli interreksa. Został nim prymas Jakub Uchański.

Ustalono również, że nie sejm będzie dokonywał elekcji, czyli wyboru nowego władcy, a cała szlachta Rzeczypospolitej. Była to tzw. elekcja viritim (wolna elekcja). Przedstawiciele stanu szlacheckiego byli dumni, że to dzięki ich głosom na tronie zasiada taki kandydat, jakiego sobie życzą. W praktyce zebranie się w określonym miejscu (od 1573 r. była to Warszawa) szlachty z terytorium tak rozległego państwa było niemożliwe.

Największą korzyść czerpali z zasady elekcji viritim magnaci, którzy pieniędzmi, naciskiem lub groźbą potrafili zmusić przedstawicieli rycerstwa do obioru kandydata, który im odpowiadał.

Wyścigi do tronu

O miejsce na polskim tronie starali się:

  • syn cesarza, arcyksiążę Ernest Habsburg,
  • król Szwecji – Jan III Waza,
  • car Rosji – Iwan Groźny,
  • brat króla Francji Karola IX – Henryk Walezy.

Wysuwano również kandydatury „Piasta”, czyli władcy Polaka, i Anny Jagiellonki, siostry ostatniego króla.
Habsburg odpadł, bo obawiano się, że zechce wprowadzić rządy absolutne i ograniczyć przywileje szlachty. Szwedzi sami nie dość energicznie popierali kandydaturę swego króla, a Iwan zażądał oddania Kijowa i części Inflant. „Piasta” nie udało się wyłonić. Anna Jagiellonka miała zostać żoną przyszłego władcy. W ten sposób wyrażono szacunek dla starej dynastii.

Wiwat Henryk!

Zwycięzcą w zmaganiach o tron polski w 1573 r. został ostatecznie Henryk Walezy. Obawiano się, że Henryk będzie próbował wzmocnić władzę królewską, więc szlachta zażądała zaprzysiężenia przez nowego władcę artykułów (ustaw), zwanych artykułami henrykowskimi. Były one potem przedstawiane do zatwierdzenia wszystkim elektom.

A we Francji…

XVI-wieczna Francja to kraj rozdarty wojnami religijnymi. Katolicy walczyli w nich przeciwko hugenotom, czyli wyznawcom kalwinizmu. Jednym z najtragiczniejszych wydarzeń z tego okresu była tzw. noc św. Bartłomieja (1572 r.), czyli zmasakrowanie przez katolików hugenockiej szlachty przybyłej do Paryża z okazji ślubu Henryka Burbona (późniejszego króla Henryka IV panującego we Francji po Henryku Walezym) z Małgorzatą de Valois. Zginęło wtedy około trzech tysięcy ludzi, a na prowincji kilkanaście tysięcy. Henryka Walezego uważano za jednego ze sprawców tej rzezi, choć tak naprawdę inspiratorką była jego matka i stronnictwo katolickie. Sam Henryk próbował ocalić chociaż niektórych hugenotów, ale jego żołnierze przyłączyli się do mordów i rabunków.
Polska szlachta obawiała się, że noc św. Bartłomieja może się powtórzyć, dlatego wymogła na Henryku Walezym podpisanie aktu konfederacji warszawskiej (1573 r.), który gwarantował pokój religijny, zapewniając różnowierczej szlachcie (luterańskiej, kalwińskiej) równouprawnienie z katolikami.

Artykuły henrykowskie

to zebrane w punktach zasady ustrojowe, których miał przestrzegać król elekt po objęciu tronu.
Stanowiły m.in., że:

  • król będzie powoływany wyłącznie w wyniku wolnej elekcji (koniec z dynastycznymi rządami królewskimi!),
  • król musi zwoływać co dwa lata sejm walny, a na stałe ma u swego boku radę doradczą złożoną z czterech senatorów (tzw. rezydentów),
  • bez zgody sejmu król nie może zwoływać pospolitego ruszenia ani nakładać nowych podatków,
  • szlachta może wypowiedzieć posłuszeństwo królowi, gdyby ten łamał prawa,
  • obywatele mają prawo do wolności wyznania (warunek ustalony na konfederacji warszawskiej).

Artykuły henrykowskie ograniczyły władzę monarchy i rozszerzyły znacznie uprawnienia sejmu.
Henryk zaprzysiągł artykuły przed przybyciem do Polski, a oprócz nich tzw. pacta conventa (tzn. uzgodnione warunki), czyli osobiste zobowiązania monarchy. Walezy obiecywał w nich m.in.:

  • zawrzeć przymierze polsko-francuskie,
  • wysłać na Bałtyk flotę francuską i sprowadzić kilka tysięcy piechoty (przeciwko carowi Iwanowi Groźnemu),
  • sprowadzić uczonych z zagranicy do Akademii Krakowskiej,
  • łożyć co roku na potrzeby Polski 450 tys. florenów (suma duża) ze swych własnych zasobów.

Król malowany

Młody władca (miał 23 lata) przybył do Polski w czasie ostrej zimy 1574 r. Nie był zachwycony wyniesieniem na tron tak odległego kraju. Wyjeżdżając, musiał zostawić we Francji piękną kochankę, a do brzydkiej i starszej (o 28 lat!) Anny Jagiellonki czuł odrazę i nigdy jej nie poślubił. Liczni, kuso odziani dworzanie Henryka cierpieli z zimna po przyjeździe do Krakowa, wdawali się w burdy i awantury z krewką polską szlachtą. Król gorszył Polaków swoim wyglądem: pudrował się, nosił kolczyki. Za to gorzej było z przestrzeganiem przez króla i jego francuskiej świty higieny. Polscy dworzanie daleko wyprzedzali pod tym względem Francuzów. W zamku wawelskim pobudowali już dawno toalety, które Francuzi potem skopiowali do paryskiego Luwru. Ale na początku swoje potrzeby fizjologiczne słudzy Henryka załatwiali do… zamkowych sieni i kominków.
Monarcha nie mówił po polsku, a po łacinie bardzo słabo. Siedząc na posiedzeniach senatu, nic nie rozumiał i sprawiał wrażenie posągu. To wtedy nazwano go królem malowanym. Wkrótce marzył już tylko o pozbyciu się polskiej korony, o której mówił, że jest z kamienia.

Na koń!

Gdy w czerwcu 1574 r. Henryk dowiedział się, że zmarł jego brat, król Francji, zaczął działać. Henryk nie czekał i postanowił uciec do Francji. Żeby nikt go nie podejrzewał, w przeddzień urządził wielką ucztę. Nocą z 18 na 19 czerwca w przebraniu i tylko z kilkoma Francuzami opuścił zamek królewski. Niewiele brakowało, a uciekającego konno monarchę dopędziłaby pogoń. Dopiero napotkany drwal zgodził się za pieniądze wskazać Francuzom właściwą drogę do granicy. Polacy potępili króla i szybko go zdetronizowali (pozbawili praw królewskich).

 

Słowniczek

Bezkrólewie – okres, w którym państwem nie rządzi król.
Interreks – osoba zastępująca króla w czasie bezkrólewia.

 

Datownik

1572

  • śmierć Zygmunta Augusta
  • noc św. Bartłomieja – 24 VIII

1573

  • obrady sejmu elekcyjnego: decyzja o wyborze Henryka na króla – 5 IV
  • przysięga Henryka w Paryżu – 22 VIII
  • konfederacja warszawska

1574

  • koronacja Henryka Walezego na króla Polski – 21 II
  • ucieczka króla Henryka z Polski – 18/19 VI

1574-1576 – bezkrólewie