Mieszko I (ok. 960-992)

  • Zjednoczył pod swoim panowaniem plemiona słowiańskie stanowiące przez wieki trzon państwa polskiego.
  • 964-965 r.: walki z Pomorzanami i uzależnienie ich ziem.
  • Przyjął chrzest (966 r.). To wydarzenie o olbrzymim znaczeniu dziejowym: Polska stała się jednym z krajów cywilizowanej Europy, do naszego państwa zaczęło napływać duchowieństwo, przynosząc ze sobą znajomość pisma (języka łacińskiego). Z czasem powstawały pierwsze polskie roczniki i kroniki, w których zapisywano najważniejsze wydarzenia z dziejów kraju; rozwijało się budownictwo (sztuka romańska), czerpiąc wzory z krajów Europy Zachodniej.
  • W bitwie pod Cedynią (972 r.) odparł najazd margrabiego marchii wschodniej, Hodona.
  • Nawiązał stosunki z najpotężniejszym sąsiadem Polski, Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego.
    Pod koniec panowania włączył Śląsk do Polski (przedtem rządzili tam Czesi).

Bolesław Chrobry (992-1025)

  • Z jego inicjatywy czeski duchowny, Wojciech, wyruszył z misją do pogańskich Prusów i poniósł tam śmierć (997 r.). Wojciech uznany został za świętego, a kraj Chrobrego zyskał duże uznanie w oczach ówczesnej chrześcijańskiej Europy, jako państwo starające się nawracać swych nieznających prawdziwej wiary sąsiadów.
  • W 1000 r. podczas zjazdu gnieźnieńskiego spotkał się z cesarzem niemieckim Ottonem III u grobu św. Wojciecha: utworzono wtedy arcybiskupstwo w Gnieźnie i biskupstwa w Krakowie, Kołobrzegu i we Wrocławiu. Chrobry pozyskał przyjaźń cesarza i stworzył trwałą organizację kościelną.
  • W latach 1004-1018 toczył wojny (i to trzy: 1004-1005, 1007-1013, 1015-1018) z innym władcą Niemiec, Henrykiem II. Zakończył je pokój w Budziszynie, korzystny dla Polski. Nasz kraj obronił swoją niezależność i powiększył się o Łużyce, Milsko i Morawy. Następstwem wojen było jednak także znaczne zniszczenie Polski.
  • W 1018 r. zdobył stolicę Rusi, Kijów. Oprócz bogatych łupów Polacy opanowali wtedy ważny obszar Grodów Czerwieńskich.
  • W 1025 r. koronował się w Gnieźnie, jako pierwszy z władców Polski. Wyniesienie Polski do rangi królestwa podniosło jej znaczenie wśród państw europejskich.

Mieszko II

Kazimierz Odnowiciel (1034-1058)

  • Po latach walk wewnętrznych i obcych najazdów (Pomorzan, Prusów i Czechów) zjednoczył na nowo kraj.
  • 1034 r.: wybuch powstania ludowego, które wstrząsnęło krajem (ludność była niezadowolona wzrastającymi ciężarami, które spadły na jej barki: utrzymanie księcia i jego wojów, rosnącej liczby duchowieństwa).
  • 1039 r.: najazd księcia Czech Brzetysława na Wielkopolskę i złupienie tej ziemi (wtedy też odpadł od Polski Śląsk).
  • W 1050 r. Kazimierz odzyskał Śląsk zajęty przez Czechów (chociaż wypłacał z niego daninę do końca panowania).
  • Uczynił Kraków głównym grodem (stolicą) państwa (Gniezno i Poznań uległy zniszczeniu w czasie najazdu księcia Czech, Brzetysława w 1039 r.).
  • Odbudował administrację, organizację kościelną i przywrócił porządek w kraju.
  • Zreformował armię: dawna drużyna utrzymywana przez władcę przestała istnieć, zamiast tego wojowie za swą służbę byli nagradzani nadaniami ziemi.

Bolesław Śmiały (1058-1079)

  • Przestał płacić daninę ze Śląska Czechom i prowadził z nimi liczne wojny.
  • Zwrócił się przeciw cesarstwu niemieckiemu, zrywając zależność, którą uznawał jego poprzednik. Nawiązał natomiast dobre stosunki z papiestwem.
  • W 1077 r. osadził w Kijowie przychylnego Polsce władcę.
  • Polska na nowo stała się królestwem, ponieważ Bolesław koronował się w Gnieźnie w 1076 r.
  • Kazał stracić biskupa krakowskiego Stanisława (1079 r.). Nie wiemy, dlaczego do tego doszło, ale śmierć tak wysokiego dostojnika zmobilizowała przeciw królowi opozycję, podsycaną być może przez cesarza. Król musiał uciekać na Węgry. Tam też w niejasnych okolicznościach zginął.

Bolesław Krzywousty (1102-1138)

  • Po śmierci ojca, Władysława Hermana, toczył walki z bratem Zbigniewem, zakończone opanowaniem całego kraju.
  • W 1109 r. odparł najazd cesarza niemieckiego Henryka V, którego punktem kulminacyjnym była dzielna obrona Głogowa przed liczniejszą armią niemiecką. Henryk nie uzyskał żadnych nabytków kosztem Polski.
  • W latach 1116-1122 podbił Pomorze Gdańskie i Pomorze Zachodnie.
  • Tzw. testament (1138 r.): Polska została podzielona między synów Bolesława, z których jeden miał sprawować nad braćmi zwierzchnictwo (senior). Okazało się, że jest to niemożliwe, zaczął się okres rozbicia dzielnicowego (kraj rozpadł się na wiele niezależnych księstw).

Władysław Łokietek (1306-1333)

  • Zjednoczył pod swą władzą dużą część ziem Polski (Małopolska, Wielkopolska, ziemie sieradzka i łęczycka) po okresie rozbicia dzielnicowego.
  • Odnowione Królestwo Polskie nie obejmowało Śląska (jego książęta uzależnieni byli od Czech) i Pomorza Gdańskiego, które w 1308 r. zagarnęli Krzyżacy.
  • W 1311 r. Władysław stłumił w Krakowie bunt pod wodzą wójta Alberta.
  • W 1320 r. koronował się w Krakowie.
  • W 1331 r. siły polskie starły się z Krzyżakami pod Płowcami: chociaż bitwa była nierozstrzygnięta, stanowiła dowód, że Polska może się skutecznie oprzeć potędze zakonu krzyżackiego.

Kazimierz Wielki (1333-1370)

  • W 1335 r. podczas zjazdu w Wyszehradzie na Węgrzech wykupił od króla Czech, Jana Luksemburskiego, zrzeczenie się pretensji do polskiej korony.
  • W 1339 r. doszło w Warszawie do procesu przeciwko Krzyżakom: sędziowie wyznaczeni przez papieża przyznali Polsce Pomorze Gdańskie (Krzyżacy nie uznali prawomocności wyroku i Pomorzanie zwrócili).
  • 1343 r.: pokój w Kaliszu między Krzyżakami a Polską (zapewnił on na wiele lat spokój na naszej północnej granicy, a do Polski powróciły Kujawy i ziemia dobrzyńska).
  • W 1340 r. Kazimierz zapoczątkował polskie wyprawy na Ruś Halicką.
  • Trwały one aż do 1366 r. i doprowadziły do włączenia tej bogatej ziemi do Polski.
  • 1364 r.: założył pierwszą w Polsce wyższą uczelnię – Akademię Krakowską.
  • Terytorium Polski powiększyło się dwukrotnie w porównaniu z czasami Władysława Łokietka ( z ponad 100 do ok. 240 tys. km kw.).
  • Wzmocnił obronność kraju, wznosząc ponad pięćdziesiąt zamków. Otoczono murami także kilkadziesiąt miast.

Władysław Jagiełło (1386-1434)

  • W 1385 r. wystawiono w miejscowości Krewo akt, w którym Jagiełło zobowiązał się przyłączyć Litwę do Polski: takie były początki unii polsko-litewskiej.
  • Przyjął chrzest, co otworzyło mu drogę do polskiej korony (1386 r.) i umożliwiło chrystianizację ostatniego w Europie kraju pogańskiego – olbrzymiej terytorialnie Litwy.
  • Jadwiga, żona Jagiełły, przyczyniła się do odnowienia Akademii Krakowskiej, zapisując jej w testamencie swoje kosztowności.
  • W latach 1409-1411 toczyła się pod wodzą Jagiełły wielka wojna z zakonem krzyżackim. 15 lipca 1410 r. połączone siły polsko-litewskie odniosły wspaniałe zwycięstwo nad Krzyżakami w bitwie pod Grunwaldem. Potęga zakonu została złamana, chociaż wojnę z Krzyżakami toczyć będzie jeszcze Zygmunt Stary.
  • Na mocy pokoju z Krzyżakami zawartego w Toruniu (1411 r.) Polska odzyskała ziemię dobrzyńską, a Litwa Żmudź.
  • Jagiełło doprowadził do powtórnej unii Polski z Litwą w Horodle (1413 r.) – jej postanowienia wzmacniały związek obu państw, a szlachta litewska otrzymywała takie same prawa jak polska.
  • Nadał szlachcie ważne przywileje: czerwiński (1422 r.)– szlachta otrzymała w nim prawo nietykalności majątkowej; jedlneński (1430 r.) – otrzymała w nim prawo nietykalności osobistej (nie można było uwięzić szlachcica bez wyroku sądowego).

Władysław Warneńczyk (1434-1444)

Chciał powstrzymać podbój Bałkanów przez Turków, wyznawców islamu. Zginął na polu bitwy pod Warną w 1444 r. Jego imię, jako obrońcy całego chrześcijaństwa, stało się głośne w całej Europie.

Kazimierz Jagiellończyk (od 1440 r. panował na Litwie, 1447–1492, król Polski)

  • W latach 1454–1466 toczył wojnę z zakonem krzyżackim (wojna trzynastoletnia).
  • Pokój w Toruniu (1466 r.): Pomorze Gdańskie, Malbork, Elbląg, ziemie dobrzyńska i michałowska oraz Warmia zostają przyłączone do Polski, która uzyskuje dostęp do Morza Bałtyckiego.
  • Prusy krzyżackie ze stolicą w Królewcu stają się lennem Polski.
  • W 1454 r. w Cerekwicy Kazimierz wydał przywilej dla szlachty, w którym zobowiązał się do niewydawania nowych praw i niezwoływania pospolitego ruszenia szlachty bez zgody sejmików ziemskich.

Zygmunt I Stary (1506-1548)

  • Pod jego rządami rozlały się szeroko po Polsce idee odrodzenia. Polscy magnaci i szlachta zdobywali wykształcenie w kraju i na włoskich uniwersytetach.
  • Żoną króla była od 1518 r. Bona Sforza, córka księcia Mediolanu. Pod wpływem jej i jej włoskiego otoczenia nasz dwór nabrał prawdziwie europejskich manier. Zmiany zaszły także w polskiej kuchni: na stołach pojawiły się seler, kalafior, por, kapusta włoska.
  • Król zlikwidował ostatecznie odrębność Mazowsza, przyłączając je do ziem Polski (1529 r.).
  • Zmusił buntującego się lennika pruskiego, Albrechta Hohenzollerna, do złożenia hołdu na rynku w Krakowie w 1525 r. (Albrecht, poprzednio mistrz zakonu krzyżackiego, składał hołd już jako władca, który przeszedł na luteranizm).

Zygmunt August (1548-1572)

  • Popierał ruch egzekucyjny, dzięki czemu uregulowano sprawę własności dóbr Rzeczypospolitej (tzw. królewszczyzn) i znaleziono pieniądze na utrzymanie stałej armii.
  • W 1561 r. przyłączył Inflanty do Polski.
  • Chcąc utwierdzić polskie panowanie na Bałtyku, utworzył Komisję Morską (1568 r.) i rozbudowywał flotę.
  • Dążąc do ścisłego związku Polski i Litwy, doprowadził do zawarcia unii realnej. Unia lubelska (1569 r.) nie tylko powiększyła obszar Korony (Polski) o ziemie Podlasia, Wołynia i Ukrainy, ale przede wszystkim umocniła jedność Polski i Litwy: odtąd wspólny był sejm, polityka zagraniczna i miano wspólnie prowadzić wojny.
  • Jego głośny związek z Barbarą Radziwiłłówną stał się powodem sporów nie tylko w rodzinie królewskiej (przeciwna Barbarze była i Bona, i Zygmunt Stary), ale na długo zatruł atmosferę w całym kraju (duża część szlachty i magnatów nie chciała, by władca pojął za żonę swą poddankę).

Henryk Walezy (1574 r.)

  • Rządził przez cztery miesiące).
  • Syn króla Francji Henryka II z rodu Walezjuszów.
  • To pierwszy król Polski wybrany przez szlachtę w czasie wolnej elekcji po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów, czyli po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta.
  • Polska i Polacy nie przypadli mu do gustu: raziły go odmienne obyczaje, skarżył się na brak wina i dotkliwe zimno w przybranej ojczyźnie.

Zapamiętaj! Od imienia Walezego pochodzi nazwa artykuły henrykowskie. Są to zasady ustrojowe, do których wypełnienia musiał się zobowiązać każdy król zasiadający na polskim tronie.

Stefan Batory (1576-1586)

  • Książę Siedmiogrodu, a więc Węgier z pochodzenia.
  • W 1577 r. prowadził wojnę ze zbuntowanym Gdańskiem. Zakończyła się ona uznaniem przez potężne miasto Stefana królem i zapłaceniem kontrybucji.
  • W trzech wyprawach wojennych zadał klęskę wojskom moskiewskim cara Iwana Groźnego (1579–1582): Polska odzyskała Inflanty i otrzymała ziemię połocką.
  • W 1578 r. utworzono oddziały piechoty wybranieckiej, rekrutującej się z chłopów pochodzących z dóbr królewskich.
  • Za jego panowania ukształtowała się najlepsza jazda ciężka w ówczesnej Europie – husaria, wyposażona w charakterystyczne skrzydła i długie kopie, przełamywała szyki wroga, przyczyniając się do wielu sukcesów armii polskiej.
  • W 1579 r. założono z jego inicjatywy uczelnię wyższą dla Litwy – Akademię Wileńską.
  • Powołał Trybunał Koronny i Litewski (1578 r.): sąd dla szlachty rozpatrujący apelacje od wyroków innych sądów.

Zygmunt III Waza (1587-1632)

  • Syn króla szwedzkiego Jana III i Katarzyny Jagiellonki.
  • W latach 1592–1598 próbował rządzić także Szwecją, lecz został pokonany i zdetronizowany (Polska nie poparła w dostateczny sposób jego praw do tronu po ojcu).
  • W 1600 r. ogłosił włączenie północnych Inflant do Polski, co wywołało konflikt ze Szwecją: rozpoczęły się długotrwałe wojny polsko-szwedzkie.
  • 1605 r.: świetne zwycięstwo wojsk polskich pod wodzą hetmana Jana Karola Chodkiewicza nad Szwedami pod Kircholmem. Walki ze Szwecją ciągnęły się jednak z przerwami do 1622 r. Obejmowały Inflanty, a więc obszar odległy od centrum państwa polskiego.
  • W latach 1625–1629 trwał nowy etap wojny ze Szwedami: najeźdźcy uderzyli na Prusy Królewskie, zdobywając szereg miast: Elbląg, Puck, Tczew. Mimo polskiego zwycięstwa w bitwie morskiej pod Oliwą (1627 r.), nie udało się wyprzeć Szwedów z zajętych pozycji. W 1629 r. podpisano rozejm w Starym Targu, pozostawiając wiele miast w Prusach Królewskich i Książęcych w rękach północnego sąsiada Polski.
  • W 1621 r. hetman Karol Chodkiewicz odparł atak Turków w obozie warownym pod Chocimiem.
  • Pierwsze powstania kozackie, tłumione przez wojska polskie: Kosińskiego (1591 r.), Nalewajki (1594–1596) i Fedorowicza (1630 r.).
  • W kraju przybrała na sile kontrreformacja, którą wspierał monarcha, gorliwy katolik.
  • Przeciwnicy króla wystąpili przeciw niemu zbrojnie: doszło do wybuchu wojny domowej (1606–1608), znanej jako rokosz Zebrzydowskiego (od nazwiska wojewody krakowskiego Mikołaja, stojącego na czele opozycji antykrólewskiej). Walki zakończyły się kompromisem: król zrezygnował z prób wzmocnienia swej władzy, jego przeciwnicy przestali dążyć do detronizacji Zygmunta.
  • W 1596 r. przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy.

Władysław IV Waza (1632-1648)

  • Syn Zygmunta III.
  • W latach 1632–1634 toczyły się ciężkie walki o Smoleńsk, który próbowali zająć Rosjanie. Pokój zawarto w Polanowie: Smoleńsk pozostał przy Polsce, ale Władysław musiał się zrzec swych pretensji do korony carów.W 1635 r. po rozejmie w Sztumskiej Wsi Szwedzi wycofali się z portów pruskich.
  • Wzmocnił armię polską, tworząc w niej oddziały tzw. autoramentu cudzoziemskiego: były one uzbrojone i walczyły tak, jak przodujące siły państw Europy Zachodniej.
  • Wzniesiono też szereg nowoczesnych fortyfikacji w Gdańsku, Toruniu, Zbarażu.
    • Dbał o rozwój polskiej floty: pod polską banderą pływało kilkanaście statków.

Jan Kazimierz (1648-1668)

  • Syn Zygmunta III Wazy.
  • Wybuch wielkiego powstania Kozaków na Ukrainie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego (1648 r.).
  • Klęski wojsk polskich w bitwach nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami (1648 r.); oblężenia sił polskich w obozach pod Zbarażem i Zborowem (1649 r.).
  • Zwycięska dla Polaków bitwa z Kozakami i Tatarami pod Beresteczkiem (1651 r.). W roku następnym została zaprzepaszczona w starciu pod Batohem, gdzie zginęło i zostało wymordowanych ok. 8 tysięcy polskich żołnierzy.
  • W 1654 r. Kozacy przyjęli w Perejasławiu zwierzchnictwo cara: od tego momentu w konflikt polsko-ukraiński wmieszała się Rosja.
  • W latach 1654-1667: wojna polsko-rosyjska zakończona rozejmem w Andruszowie; Polska musiała oddać lewobrzeżną część Ukrainy wraz z Kijowem oraz ziemie: smoleńską, czernihowską i siewierską.
  • 1655–1660: potop, czyli najazd wojsk szwedzkich na Polskę osłabioną wojną z Kozakami, Tatarami i Moskwą.
  • Pokój w Oliwie (1660): Szwedzi wycofali się z Polski bez żadnych nabytków terytorialnych. Kraj poniósł jednak ogromne straty: wskutek chorób, działań zbrojnych i głodu Polska utraciła 1/3 mieszkańców.
  • 1652 r.: poseł Władysław Siciński na polecenie jednego z magnatów po raz pierwszy zerwał obrady sejmu, stosując zasadę liberum veto. Odtąd zrywano wiele sejmów, powodując stopniowy paraliż władzy państwowej: nie można było wprowadzać nowych praw, choć mogłoby to przynieść korzyść krajowi.
  • 1658 r.: wygnanie arian, czyli braci polskich (odłam protestantyzmu) z Rzeczypospolitej.
  • Chociaż był to odwet za popieranie Szwedów w czasie potopu, to równocześnie wydanie takiego aktu świadczyło o narastaniu atmosfery nietolerancji religijnej w Polsce.

Jan III Sobieski (1674-1696)

  • 1673 r.: odniósł świetne zwycięstwo nad Turkami w bitwie pod Chocimiem. Polska uniknęła zależności od Turcji (w 1672 r. za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego utraciła najważniejszą twierdzę na terenach południowo-wschodnich Polski, Kamieniec Podolski wraz z Podolem).
  • Do końca swego panowania nie odzyskał jednak Podola: wróciło ono do Polski w 1699 r. po traktacie w Karłowicach.
  • 12 września 1683 r.: pogrom armii tureckiej pod Wiedniem – o klęsce Turków zadecydował atak jazdy polskiej. Był to moment największej sławy Sobieskiego (a przez to i Polski) w Europie.
  • 1684 r.: Polska wraz z Austrią, Wenecją i państwem papieskim utworzyły Ligę Świętą do walki z Turcją. Król spodziewał się, że z takim poparciem uzyska nowe zdobycze i rozpoczął wyprawy zbrojne do Mołdawii. Żadna z nich się nie powiodła.
  • W 1686 r. polska zawarła pokój z Rosją (tzw. pokój Grzymułtowskiego): na wiele lat zakończył on zbrojne starcia z naszym wschodnim sąsiadem. Oznaczał jednak uznanie poprzednich zaborów dokonanych przez Moskwę (m.in. część Ukrainy, ziemia smoleńska).

Stanisław August Poniatowski (1764-1795)

  • Mecenas sztuk, popierał rozwój nauki, łożył na kulturę, pozostawił po sobie pałac w Łazienkach w Warszawie.
  • Tron osiągnął dzięki poparciu cesarzowej Katarzyny II, władczyni Rosji.
  • 1764 r.: wprowadzanie reform uchwalonych na sejmie konwokacyjnym – powołanie komisji wojskowej i skarbowej, zniesienie prywatnych ceł i wprowadzenie cła generalnego, jednolitego systemu miar (zmiany te miały uzdrowić skarb i gospodarkę kraju).
  • W latach 1768-1772: konfederacja barska skierowana przeciw królowi i dominacji Rosji: walki pociągnęły za sobą straty ludnościowe i zniszczenia, kilkanaście tysięcy uczestników tego ruchu powędrowało na zesłanie na Syberię.
  • 1773 r.: utworzenie Komisji Edukacji Narodowej – była to próba unowocześnienia szkolnictwa polskiego, a zarazem podniesienia ogólnego poziomu umysłowego społeczeństwa.
  • W latach 1788-1792: obradował Sejm Wielki. W zamyśle patriotycznie nastawionej części szlachty miał przynieść zmiany, które spowodowałyby poprawę sytuacji kraju, jego uniezależnienie od ościennych potęg (zwłaszcza Rosji).
  • Konstytucja 3 maja 1791 r.: pierwsza w Europie i druga na świecie (po Stanach Zjednoczonych). Wprowadzała nową formę ustroju państwa i miała zapewnić mu suwerenność.
  • W 1792 r. magnaci przeciwni zmianom zachodzącym w Polsce (Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski) zawiązali pod protektoratem Rosji konfederację targowicką.
  • 1792 r.: wojna polsko-rosyjska zakończona zwycięstwem Rosji (m.in. bitwy pod Zieleńcami i Dubienką).
  • W 1794 r. wybucha powstanie (insurekcja) pod wodzą Tadeusza Kościuszki. Po początkowych sukcesach (bitwa pod Racławicami, opanowanie przez powstańców Warszawy i Wilna) powstanie załamuje się pod naciskiem przeważających sił Rosji i Prus.
  • Trzy rozbiory Polski (podział ziem Rzeczypospolitej między Rosję, Prusy i Austrię) i całkowite wymazanie kraju z mapy Europy: 1772 r., 1793 r., 1795 r.