Słowotwórstwo Pytania i odpowiedzi
17. Jak rozumiesz terminy złożenie, zrost? W złożeniach dwa tematy słowotwórcze nie są połączone ze sobą bezpośrednio. Spaja je interfiks (najczęściej -o-, -i-, -y-). Poza tym mogą pojawić się inne elementy słowotwórcze: przyrostek lub formant paradygmatyczny. Ze względu na podobieństwo łatwo można pomylić złożenia z wyrazami złożonymi. Tymczasem złożenie jest terminem węższym. W złożeniach pierwszy człon może być: rzeczownikiem: lat-o-rośl, desk-o-rolka, bałw-o-chwalczy, przymiotnik: wielk-o-miejski, mał-o-rolny, nisk-o-podłogowy, zaimek: sam-o-sąd, sob-o-wtór, liczebnik: drug-o-rzędny, ośmi-o-letni.
Wracamy więc do pojęcia kategorii słowotwórczej i do analizy słowotwórczej (z parafrazą!) rzeczowników: wąsacz: wąs-acz (ktoś, kto ma wąsy – formant oznacza nosiciela cechy – osobę, która ma jakiś związek ze znaczeniem wyrazu podstawowego); ślepota: ślep-ota (cecha człowieka ślepego – formant oznacza nazwę cechy; po jego dodaniu z przymiotnika otrzymujemy rzeczownik); cieplarnia: ciepl-arnia (miejsce, w którym jest ciepło – formant oznacza nazwę miejsca; tworzy rzeczownik, podczas gdy wyraz podstawowy jest nieodmienną częścią mowy
W tym ćwiczeniu analizujemy przymiotniki: kościsty: kość-isty (pełen kości – formant oznacza duże natężenie tego, co nazywa wyraz podstawowy); widzialny: widź-alny (taki, który daje się widzieć – formant wyraża możliwość poddania się czynności wyrażonej czasownikiem podstawowym); żelazny: żelaz-ny (zrobiony z żelaza – formant wskazuje na związek ze znaczeniem wyrazu podstawowego: w tym wypadku oznacza relację materiał – produkt); łamliwy: łam-liwy (łatwo dający się łamać – formant wyraża skłonność do poddania się czynności
Pytanie sytuuje się na pograniczu dwóch działów morfologii: słowotwórstwa i nauki o odmianie wyrazów, czyli fleksji. Jednakże w trakcie analizy wielu wyrazów pochodnych końcówki fleksyjne (morfemy fleksyjne) mogły stanowić niebagatelne utrudnienie. Aby cząstek fleksyjnych nie mylić z elementami słowotwórczymi, należy te pierwsze zapisywać w nawiasie. Różnią się zaś te cząstki tym, że końcówki fleksyjne zmieniają się w trakcie odmiany wyrazu przez odpowiednie kategorie gramatyczne, natomiast morfemy słowotwórcze (formanty) takim zmianom – wyjąwszy, oczywiście, oboczności fonetyczne –
Z jakim okresem rozwoju polszczyzny wiążesz następujące wyrazy: burmistrz, rynek, ratusz, kancelaria, statut, data, basza, haracz, bazar? Prawie wszystkie powyższe wyrazy są przykładami zapożyczeń charakterystycznych dla poszczególnych okresów w dziejach polszczyzny. Rzeczowniki burmistrz, rynek oraz ratusz, dotyczące rozwoju miast, pochodzą z niemieckiego. Polszczyzna przejęła je w późniejszych wiekach doby staropolskiej (XIII –XV w.). Następna trójka wyrazów kancelaria, statut, data to najwcześniejsze latynizmy – również z doby staropolskiej. Zapożyczenia z łaciny – języka wykształconych
