Bohater utworu literackiego

Bohater literacki jest bardzo ważnym elementem w kompozycji tekstów. Może też być częstym obiektem pytań w testach egzaminacyjnych.

Poznaj bohatera

To o nim czytamy.
Fabuła – dotyczy zdarzeń w jego życiu.
To on z reguły jest „wykonawcą” zdarzeń – a więc całym motorem akcji.
Z bohaterem czytelnik się utożsamia, współczuje mu, irytuje się na niego i… pisze jego charakterystykę na lekcjach literatury.

Te przywileje dotyczą bohatera głównego. Obok niego znajdują się oczywiście bohaterowie poboczni, a może też zaistnieć sytuacja taka, że mamy do czynienia z bohaterem zbiorowym.

Bohater główny

najwięcej o nim wiemy,
to on jest motorem akcji,
to on łączy fabułę powieści w logiczną całość.
Przykłady:
- Kmicic w Potopie,
- Marek Winicjusz w Quo vadis.

Bohaterowie poboczni

są mniej ważni, mniej o nich wiemy,
pojawiają się i znikają w toku akcji,
mogą być bierni – nie działać, nie wnosić nowych zdarzeń,
mogą współuczestniczyć w fabule lub stanowić tylko tło.
Przykłady:
- Rzędzian w Ogniem i mieczem,
- Chilon Chilonides w Quo vadis.

Bohater zbiorowy

najważniejsza jest dana grupa społeczna lub środowisko.
Przykłady:
- szlachta w Panu Tadeuszu.

Sposób przedstawienia bohatera

Jak go poznajemy? Skąd wiemy, jak wygląda, czy jest gruby, czy chudy, śliczny czy odrażający, energiczny czy ślamazarny? Są dwa sposoby na przedstawienie postaci. Narrator robi to za pomocą charakterystyki bezpośredniej albo charakterystyki pośredniej.

Charakterystyka bezpośrednia

Przykład:
Izabella Rawicz była młodziutką, piękną wdową po starym hrabim, trwoniącą bez pamięci mężowską fortunę […]. Ruda, sarniooka kobieta oddychała, zdawałoby się, jedną namiętnością: kupować.
Maria Kuncewiczowa Leśnik

Co wiemy?
Bohaterka jest młoda, piękna, ruda, bogata, rozrzutna i sarniooka. Wszystko to powiedział nam wprost, bezpośrednio – sam narrator.

Wniosek:
Charakterystyka bezpośrednia to taka, w której narrator bezpośrednio, osobiście prezentuje cechy wyglądu czy charakteru bohatera. Niczego nie trzeba się domyślać – od razu wiemy: brunet czy blondyn, dobry czy zły.

Charakterystyka pośrednia

Przykład:
– Wynoś się! – krzyknęła Emma. – Cóż to, kpisz ze mnie? Precz z mego domu!
Flaubert Pani Bovary

Co wiemy?
Emma jest osóbką gwałtowną, energiczną, zdenerwowaną i stanowczą. Może nawet dumną i zarozumiałą. Wnioskujemy to, słysząc słowa, które mówi, a dokładniej krzyczy. Ale narrator nie powiedział wprost: Emma była osobą gwałtowną i dumną…

Wniosek:
Charakterystyka pośrednia to zestaw cech bohatera, które wnioskujemy, obserwując jego zachowanie. Taki sposób prezentacji przewija się przez całą akcję, w której postać uczestniczy. Dokonuje czynów złych lub dobrych – a odbiorca wyciąga wnioski co do jej charakteru.

Uwaga! Bohaterowie w książce charakteryzowani są i tym, i tym sposobem.

Jak, w jaki sposób – mówi bohater?

Co koniecznie wiedzieć o bohaterze?

Jak mówi – jak jego słowo włączone jest w tekst?
W jaki sposób jest charakteryzowany?
W jakiej pozycji wobec narratora istnieje?
Jest aktywny czy bierny, główny czy poboczny?

Zapamiętaj!
Bohater może mówić osobiście, bezpośrednio i słyszymy jego głos. To mowa niezależna.

– Cześć! – powiedział Jacek.

I to właściwie jedyna sytuacja, jedyna możliwość, by usłyszeć bezpośrednio głos bohatera. Bo w mowie zależnej to narrator relacjonuje, co rzekł bohater

– Jacek przywitał się krótkim „cześć”.

W mowie pozornie zależnej nadal mówi narrator, tyle że stylem i tonem bohatera.

Czy bohater może być narratorem?

Może. Kiedy jeden z bohaterów opisuje zdarzenia i świat, w którym wszystko się dzieje – jest i bohaterem, i narratorem. Mówi wówczas w 1. osobie. Często mamy wtedy do czynienia z autocharakterystyką, czyli prezentacją samego siebie. Taki opis jest subiektywny, bo trudno wymagać od bohatera, by opisywał siebie obiektywnie, z zewnątrz. Zawsze będzie patrzył na siebie – jak na siebie, a nie obcą osobę.

Może oczywiście charakteryzować się świadomie, bezpośrednio: jestem piękny, jestem szlachetny, jestem rozumny, jestem wyrozumiały, jestem dobry itd. (wtedy mu nie wierzymy).

Ale może też charakteryzować się nieświadomie, np. poprzez język, którego używa:
– Szukamy bezogoniastej. W sieniach jej nima. Po gumnie kury chodzo, siódemka, kogut ósmy, ale jej, kusej, nima! […] Za stodołe wychodze: pusto, ani kury, ani jajka.
Edward Redliński Konopielka

Cała powieść utrzymana jest w takiej formie – wypowiadana przez głównego bohatera Kaziuka. Czytamy i po samej mowie kwalifikujemy bohatera – używa wiejskiego żargonu, jest niewykształcony, zdradza też wiejski sposób myślenia.

Typy postaci

Literatura wytworzyła mnóstwo typów bohaterów:

nieszczęśliwy kochanek,
kobieta fatalna,
idealny rycerz,
czarny charakter,
społecznik,
rozpustnik,
aktywista, pasożyt itd., itd.

Wydaje się, że przygotowując się do testu, trzeba wyodrębnić sobie dwa podziały.

- Pierwszy: bohater pozytywny – negatywny.
- Drugi: bohater aktywny – bierny.

Bohater pozytywny to ten dobry, utożsamiamy się z nim i dobrze mu życzymy.
To on staje się często ofiarą niecnych intryg, ale też – najczęściej zwycięzcą.

Bohater negatywny – jest równie ważny dla akcji, czasem fabuła rozwija się tylko dzięki niemu – bo gdyby nie jego podstępy, knowania, przestępstwa, nowe pomysły na dokuczanie drugiemu, nic by się nie działo. Wspomnij bajkę o wilku i zajączku – czymże by była, gdyby zły wilk nie ganiał zajączka? Tyle że człowiek czasami ma chęć, by go wreszcie złapał… Wilk jest aktywny. Bohater aktywny wciąż działa, nakręca akcję, popycha do przodu zdarzenia.

Bohater bierny. Są też tacy bohaterowie, co to tylko są – poddają się zdarzeniom i los po nich przejeżdża jak walec po śmieciu. Ale oni też są potrzebni, bo przecież świat (i prawdziwy, i przedstawiony w powieści) nie składa się z samych aktywnych.

Charakteryzowanie poprzez kontrast

Niektórzy przepadają za tym chwytem! Należy do nich mistrz Sienkiewicz. Chodzi o to, by zestawić obok siebie różne postacie: odmienne pod względem wyglądu, charakteru, czasem w ogóle typu.

Skontrastowane – są wyraźniejsze, silniej zapadają w pamięć odbiorcy, są bardziej charakterystyczne.

Krzyżacy
Danusia Jagienka
– spokojna – gwałtowna
– cicha – energiczna
– delikatna – silna
– jasnowłosa – ciemnowłosa

Pan Wołodyjowski
Krysia Basia
– brunetka – blondynka
– spokojna – energiczna
– powolna – szybka
– zajęta grą – zajęta
i śpiewem szermierką

Zobacz:

Bohater literacki