Synonimy, antonimy
- Synonim — wyraz bliskoznaczny.
- Antonim — wyraz o przeciwnym znaczeniu.
Polecenie wymagające podania któregoś z nich przede wszystkim sprawdza, czy piszący zna znaczenie danego słowa. Jeśli nie rozumiemy wyrazu, mamy problem z odpowiedzią – należy wtedy wrócić do tekstu: znaczenie słowa może zostać podpowiedziane przez kontekst, w jakim zostało ono użyte. To ważne zwłaszcza w przypadku wyrazów wieloznacznych, a także użytych w niedosłownym znaczeniu. Dobór takiego, a nie innego synonimu może zależeć także od stylu wypowiedzi, np. słowo „wieczerza° jest synonimem „kolacji”, ale mającym charakter podniosły, uroczysty (inne przykłady: trawa – ruń, ubranie – szaty).
Język a emocje
W analizowanych tekstach mogą się także pojawić elementy językowe nacechowane emocjonalnie. Należą do nich między innymi:
- Zdrobnienia (deminutiwy) i zgrubienia (augmentatiwy)
Zazwyczaj pierwsze z nich pomagają wyrazić sympatię, a drugie niechęć czy obawę. Zawsze jednak należy sprawdzić kontekst, w jakim one występują – zdrobnienia niekiedy służą wyrażeniu ironii, np. Wzruszał mnie jej niewielki rozumek.
- Określenia oceniające
Określenia typu: wspaniały, godny naśladowania, ohydny, zasługujący na pogardę itp. wyraźnie pokazują stosunek emocjonalny do przedstawianego faktu. Nie zawsze jest to tak wyraźne, czasem słowa niosą ze sobą pewne skojarzenia (np. odpustowe kolory).
- Sformułowania ironiczne
Ironia polega na wyrażaniu drwiny, złośliwości nie wprost, ukryciu jej w wypowiedzi pozornie neutralnej, przykładem może być poniższa wypowiedź o powieści: (…) posunąłem się aż tak daleko, że zajrzałem do niej i zacząłem czytać.
Środki językowe wpływające na patos wypowiedzi
Patetyczne, czyli podniosłe, monumentalne są zwłaszcza teksty antyczne i klasycystyczne, a także ekspresjonistyczne. Patos osiągamy przez nagromadzenie elementów wywołujących u odbiorcy poruszenie, a nawet wzburzenie. Służą temu środki językowe właściwe stylowi retorycznemu, np. apostrofy, wykrzyknienia, zdania pytające, pytania retoryczne, powtórzenia.
Style związane z charakterem epoki
Na dobór środków językowych może mieć wpływ charakter epoki. Widać to wyraźnie, gdy interpretuje się teksty pochodzące z różnych okresów literackich.
- W utworach barokowych znajdziemy liczne wyszukane środki stylistyczne, koncepty, a także (w tekstach sarmackich) makaronizmy i długie, skomplikowane zdania.
- W okresie romantyzmu teksty będą obrazowe i nastrojowe, pojawi się w nich wiele środków językowych pokazujących emocje.
Uwaga! W tekstach współczesnych ich autorzy mogą naśladować jakiś styl bądź cytować tekst wcześniejszy.
Style związane z kierunkami artystycznymi
Na dobór środków językowych mają wpływ także określone kierunki artystyczne:
- styl realistyczny – cechuje dokładność obrazu, dbałość o szczegóły, spójność i jasność wypowiedzi, wprowadzanie słownictwa gwarowego i środowiskowego (indywidualizacja języka);
- styl naturalistyczny – język zbliżony do potocznego, elementy językowe eksponujące brzydotę, ułomność, bardzo duża dokładność opisu, rezygnacja z elementów oceniających (pisarz ma oglądać świat beznamiętnie — jak naukowiec);
- styl impresjonistyczny – dążenie do oddania ulotnych wrażeń, podkreślanie subiektywności obrazu; obecność synestezji, nacisk na muzyczność utworu;
- styl ekspresjonistyczny – chęć pokazania gwałtownych emocji (kontrasty, wykrzyknienia, wyraziste barwy, słownictwo oceniające), łączenie sprzeczności (np. liryzmu z wulgarnością); czasem deformacja świata, utwór zapisem snów, wizji;
- styl futurystyczny – odrzucenie ortografii i interpunkcji, łączenie wyrazów bez zwracania uwagi na składnię i logikę („słowa na wolności”); eksperymenty dotyczące druku, np. zmienianie wielkości czcionki i koloru, wiersz w kształcie zegarka czy krawata.
Styl autora
Obecność takich, a nie innych środków językowych może zależeć nie tylko od epoki, kierunku artystycznego czy celu wypowiedzi, ale także od upodobań samego autora. Zdarza się, że w analizowanej wypowiedzi powtarzają się pewne słowa czy określenia, autor może mieć także skłonność do nadużywania pewnych środków językowych, np. stosuje długie wyliczenia czy liczne pytania retoryczne.
Uwaga!
Gdy tekst dotyczy np. problemu władzy, wielokrotne powtórzenie tego słowa jest zrozumiale i nie powinno zostać uznane za cechę stylu autora.
Styl zależny od odbiorcy
Na kształt tekstu wpływa także osoba odbiorcy.
- Jeśli np. kierowany jest on do młodzieży, nie zdziwi obecność języka potocznego czy nawet gwary uczniowskiej, a także odwołań do faktów bliskich tej właśnie grupie.
- Jeśli autor tekstu chce opowiedzieć obcokrajowcom o historii Polski, przywołuje fakty, które dla Polaka są oczywiste, odwołuje się do sposobu myślenia cudzoziemców i znanych im współczesnych wydarzeń. Zainteresowanie odbiorców zwiększą także wszelkie anegdoty, legendy, cytaty, a także jasny i żywy język.
Zobacz: