W języku literackim tworzą się i konwencjonalizują różne sposoby wypowiedzi. Zależą one od sytuacji, w jakich posługujemy się językiem, porozumiewamy się. O wyodrębnieniu stylu decyduje powtarzalność sytuacji, te same funkcje wypowiedzi, dobór słownictwa, budowa zdań. Style funkcjonalne różnią się sposobem wyboru i wykorzystania elementów systemu językowego.
Z definicji stylu, jako „zespołu środków językowych wybieranych przez autora tekstu ze względu na ich przydatność do realizacji celu wypowiedzi”, wynikają dwa kryteria podziału: według nadawcy i według przeznaczenia.
- W pierwszej grupie znajdzie się styl artystyczny, indywidualny, np. autora lub konkretnego tytułu, ale bliskie jego kryteriom są style epoki, prądu literackiego, gatunku.
- Ze względu na cel wypowiedzi, jej funkcje wyróżnia się style typowe, podporządkowane pewnym normom, łączące teksty w pewne grupy. Wyróżniamy:
- styl naukowy,
- styl publicystyczny,
- styl urzędowo-kancelaryjny
- styl mówiony (potoczny), choć i w tekstach z tej samej grupy zaznaczają się często indywidualne cechy wypowiedzi np. polityka czy dziennikarza.
Styl potoczny
Charakteryzują go wyrażenia i zwroty spotykane w języku mówionym, w swobodnej rozmowie, w żywym bezpośrednim opisie lub opowiadaniu.
- W takiej wypowiedzi bogata jest frazeologia, słownictwo zawiera wyrazy o silnym zabarwieniu uczuciowymi, o zasięgu środowiskowym.
- Składnię charakteryzują nieregularność i uproszczenia w budowie zdania. Przeważają zdania pojedyncze, nawet równoważniki zdania, anakoluty (niepełne, nawet niepoprawne konstrukcje), unika się zdań długich, wielokrotnie złożonych.
Styl potoczny typowy jest dla języka mówionego, ale jest też stosowany w języku pisanym. Występuje w pamiętnikach i listach, w dialogach, w mowie pozornie zależnej.
Elementami stylu potocznego posługują się pisarze dla ożywienia opisu, scharakteryzowania środowiska czy osoby mówiącej, a także dla odświeżenia środków artystycznego wyrazu.
Przykład:
Nigdy nie zdarzyło mi się widzieć tylu i tak beznadziejnych staruszków. Większość chlipała donośnie, jeden ciamkał, drugi mlaskał, trzeci ciągnął, czwarty siorpał, piąty był smutny i łysy (…).
(Witold Gombrowicz Ferdydurke)
Styl naukowy
Dotyczy prac naukowych i popularyzatorskich z różnych dziedzin.
- Występują w nim terminy, czyli wyrazy mające ściśle określone znaczenie, używane w danej dziedzinie wiedzy, nie zawsze zrozumiałe dla ogółu oraz wyrazy abstrakcyjne.
- W zasadzie brak językowych środków obrazowych i figur stylistycznych, przeważają zdania złożone, wiązane podrzędnie, często wielokrotnie złożone o skomplikowanej budowie. A wynika to z faktu, że autor musi przede wszystkim przedstawić i udowodnić swoje tezy i poglądy, obowiązuje go ścisłość i logika rozumowania i wywodu, ważne są fakty, a nie odwoływanie się do odczuć i wyobraźni czytelnika.
- Styl naukowy winny cechować przede wszystkim jasność, zwięzłość i precyzja.
Przykład:
Z samej definicji fotosyntezy wynika, że podstawowym warunkiem życia jest dla fitoplanktonu światło. Ponieważ ilość światła rozproszonego w wodzie gwałtownie maleje wraz ze wzrostem głębokości, plankton roślinny zamieszkuje tylko przypowierzchniowe warstwy wody.
Styl urzędowo-kancelaryjny
W nim powstają wszelkie pisma o charakterze urzędowym: akty prawne, wezwania, korespondencja handlowa, podania, protokoły, sprawozdania z posiedzeń, okólniki itp.
- Styl ten, ponieważ ma oddziaływać na wolę odbiorcy i skłonić go do określonych działań, charakteryzują pewne konwencjonalne formuły, nawet szablon ściśle związany z rodzajem wypowiedzi.
- Również i tu brak form obrazowych, metaforycznych, emocjonalnych, często natomiast występują zwroty nie używane gdzie indziej: uiścić, przedłożyć.
- Ponadto styl ten charakteryzuje bezosobowość i kategoryczność sformułowań osiągana poprzez stosowanie:
- strony biernej: palenie wzbronione,
- zdań bezpodmiotowych uprasza się o ciszę – kategoryczna, ale grzeczna prośba;
- słów w rodzaju: należy, powinien, jest zobowiązany, terminów z różnych dziedzin, utartych zwrotów frazeologicznych mających znamię oficjalności: niezapłacenie powoduje wyłączenie, zwracam się z uprzejmą prośbą.
- Typowy dla stylu urzędowego jest też podział tekstu na wyodrębnione jednostki: punkty, podpunkty, paragrafy itp.
Styl publicystyczny
Spotykamy się z nim w środkach masowego przekazu, przeznaczonych dla szerokiego kręgu odbiorców, czasem w pracach popularnonaukowych.
- Celem dziennikarstwa jest przede wszystkim komunikowanie i komentowanie aktualnych wydarzeń politycznych, gospodarczych, kulturalnych i sportowych, więc wypowiedź musi być prosta i zrozumiała, sugestywna, tzn. musi zawierać argumenty łatwo trafiające do umysłu i uczuć czytelników m.in. poprzez elementy obrazowe lub ekspresyjne.
- W prasie trzeba działać szybko, wiele spraw przedstawiać na gorąco, stąd tendencja do używania skrótów myślowych. Wyrazem tej skłonności są też tytuły i nagłówki – Adam, czyli pierwszy (o Małyszu), a także powielanie szablonów frazeologicznych, czyli powtarzanie pewnych zwrotów: bezduszna maszyna czy owocne spotkanie.
- Publicyści, częściej niż inni piszący, dążą do atrakcyjnych sformułowań (podbój małego ekranu), ulegają modzie językowej (wiodący, nowa jakość), nadużywają wyrazów potocznych (buble) lub obcych (eskalacja).
- Styl publicystyczny odznacza się też dużym zróżnicowaniem wewnętrznym; zależnie od tematu i adresata może zbliżać się do stylu naukowego, bo popularyzuje jakąś dziedzinę wiedzy czy dorobek, a także artystycznego (esej) bądź potocznego (felieton, reportaż).
Styl artystyczny
Nie jest stylem funkcjonalnym, czyli typowym, bo napisane są nim utwory literatury pięknej – z założenia wyrazistej i odrębnej.
- Jego zróżnicowanie jest wprost nieograniczone, bo wynika i z rozpiętości tematycznej i mnogości form literackich, stylu twórców czy wreszcie bogactwa prądów i epok.
- Dominującą cechą tego stylu w stosunku do pozostałych jest przewaga środków obrazowych nad innymi środkami językowymi, bogactwo słownictwa i obecność elementów innych stylów.
- Pisarze mają do dyspozycji wszystkie środki językowe i wszystkie style:
- frazeologię,
- słownictwo gwarowe i regionalne (Chłopi),
- słownictwo środowiskowe (handlujący w Lalce czy lekarze w Ludziach bezdomnych, Dżumie),
- słownictwo potoczne (Ferdydurke, Pamiętnik z powstania warszawskiego),
- archaizmy (powieść historyczna),
- neologizmy (poezja),
- orientalizmy (sonety Mickiewicza),
- elementy stylu urzędowego (Kartoteka).
- To bogactwo wynika z potrzeby przekazania informacji o świecie bohaterów, jak i wywołania przeżyć estetycznych u odbiorców, styl jest silnie zindywidualizowany, występuje wiele figur stylistycznych, oryginalnych i niespotykanych na co dzień, środków uplastyczniających obraz, nie ma potknięć czy błędów językowych. Wiele znamion stylu jest łatwo rozpoznawalnych dla konkretnego twórcy (Żeromski, Witkacy, Norwid), epoki (poetyka baroku) czy gatunku literackiego (powieść poetycka, hymn).
Zobacz: