Stylizacja – zjawisko często pojawiające się w utworach literackich. Jej istotą jest świadome wprowadzenie do tekstu środków językowych, które są charakterystyczne dla innych odmian języka. Zabieg ten służy określonym celom: może wprowadzać w realia epoki czy przedstawianego środowiska, bywa źródłem humoru, czasem też np. czyni tekst patetycznym, podniosłym. Można wskazać różne typy stylizacji:

a) Stylizacja archaizująca (archaizacja) – polega na wprowadzeniu elementów języka dawnych epok. Dzięki temu autor może lepiej oddać klimat i realia przedstawianej epoki. Ten typ stylizacji najczęściej spotykamy w powieściach historycznych (Trylogia Sienkiewicza, Stara baśń Kraszewskiego). Może on też służyć innemu celowi – pozwala uczynić tekst podniosłym (słownictwo dawne uważamy za niecodzienne, uroczyste). Stylizacja archaizująca wymaga od autora dużej wiedzy o języku oraz wyczucia. Stylizowane może być:

  • słownictwo (obecność archaizmów i wyrazów przestarzałych),
  • składnia, np. wzorowana na łacińskiej (orzeczenie na końcu zdania),
  • fleksja – występowanie dawnych form (np. w Turczech zamiast w Turcji).

b) Stylizacja gwarowa (dialektyzacja) – w tekście pojawiają się elementy gwarowe (przykłady: Chłopi Reymonta, Wesele Wyspiańskiego). Cel tego zabiegu: dokładne wprowadzenie w życie wsi, stworzenie kolorytu lokalnego. Najczęściej spotykane elementy dialektyzacji:

  • słownictwo gwarowe,
  • elementy fonetyczne: zwiesna (wiosna), Jagata (Agata) itp.,
  • typowe dla gwary formy odmiany (np. zrobiliśta).

Uwaga! Dialektyzacja rzadziej dotyczy składni.

c) Stylizacja środowiskowa – polega na wprowadzaniu do utworu elementów wynikających ze społecznego zróżnicowania języka, na przykład:

  • języka jakiejś grupy zawodowej (kelnerów, górników) bądź połączonej wspólnymi zainteresowaniami (szachistów, wędkarzy). Ogranicza się zazwyczaj do użycia charakterystycznego słownictwa (terminy i profesjonalizmy),
  • gwary miejskiej, np. warszawskiej (zob. utwory Stefana Wiecheckiego „Wiecha”). Taka stylizacja może przejawiać się również w formach fleksyjnych, a nawet fonetyce:
    Szofer nim maił swą taksówkę,
    Frajerów wioząc na majówkę,
    Na trawkie, pifko i muzykie;
    Gnał na sto jeden, na rezykie;
    A wiózł śmietankie towarzyskie:
    Kuchtę Walercię, tę ze Śliskiej,
    Burakoszczaka z Czerniakowskiej
    I Józia Gwizdalskiego z Wolskiej.
    (Julian Tuwim, Kwiaty polskie)

d) Stylizacja poetycka (poetyzacja) – bogactwo środków stylistycznych może pojawić się także np. w prozie; dzięki nim pisarz łatwiej może wywołać emocje u czytelnika. Przykład: opisy przyrody u Żeromskiego.

e) Stylizacja biblijna – wprowadzenie elementów typowych dla Pisma Świętego (inwersja, powtórzenia, charakterystyczne sformułowania, słownictwo przestarzałe). Zazwyczaj nadaje utworowi podniosły charakter:

Zaprawdę powiadam wam, nie badajcie, jaki będzie rząd w Polsce, dosyć wam wiedzieć, iż będzie lepszy niż wszystkie, o których wiecie; ani pytajcie o jej granicach, bo większe będą, niż były kiedykolwiek.
(Adam Mickiewicz, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego)

f) Indywidualizacja mowy postaci – występuje w literaturze wyjątkowo często i polega na odmiennym ukształtowaniu języka różnych bohaterów literackich. Za pomocą tego zabiegu można lepiej scharakteryzować postać, służący Wokulskiego z Lalki tak bardzo chce się wyzbyć gwary świadczącej o chłopskim pochodzeniu, że wymawia sz, cz nawet tam, gdzie nie było mazurzenia. Inny przykład: język Mendla z noweli Konopnickiej Mendel Gdański.

g) Stylizacja humorystyczna (żartobliwa) – efekt komizmu może wywoływać łączenie różnych stylów, mówienie w sposób podniosły o sprawach banalnych (taki zabieg znajdziemy np. w powieściach Kornela Makuszyńskiego).

 

Szczególne typy stylizacji humorystycznej to:

  • Groteska – obecna np. w utworach Gombrowicza czy Witkacego. Przejawia się w lekceważeniu konwencji literackich, mieszaniu słów wykwintnych i wulgarnych, tworzeniu zaskakujących neologizmów, bawieniu się słowami. Język ma w ten sposób podkreślać bezsens przedstawianego świata.
  • Pastisz – mistrzowskie naśladowanie cudzego stylu, ale nie mające na celu ośmieszenia. Wymaga od autora wielkiego wyczucia! W polskiej literaturze mistrzem pastiszu był Julian Tuwim.
  • Parodia – polega również na naśladowaniu jakiegoś stylu, jednak tym razem celem jest ośmieszenie. Parodiujący otrzymuje taki efekt poprzez przerysowanie charakterystycznych cech danego stylu. Przykładem może być np. Monachomachia Ignacego Krasickiego – poemat heroikomiczny jest parodią eposu bohaterskiego, patetycznym stylem opowiada się w nim o bójce… mnichów.
  • Trawestacja – to odmiana parodii, polega na tym, że w jakimś poważnym utworze zachowuje się temat i kompozycję przy jednoczesnej zmianie stylu na niski – np. zamiast patetycznego potoczny. Właśnie ta sprzeczność jest w trawestacji źródłem śmieszności.