Mieszkał w Polsce od lat, rozmawiał z sąsiadami, robił zakupy w pobliskim sklepiku i nagle zaczął być… wrogiem.
Antysemityzm – co to takiego?
Wrogość wobec osób pochodzenia żydowskiego. Najczęstsze przyczyny:
- religijne (odrębność kultu postrzegana jako przeciwstawianie się chrześcijaństwu),
- ekonomiczne (Żydzi zajmujący się handlem i przemysłem, a więc gromadzący kapitał, wzbudzali zawiść pozostałych obywateli – zazdrość taka zwiększała się w czasach kryzysów ekonomicznych),
- polityczne (przez wiele lat pozbawieni ojczyzny Żydzi zamieszkiwali kraje europejskie i stanowili tam spory procent ludności).
Najbardziej jaskrawym przykładem antysemityzmu był oczywiście faszyzm niemiecki. Wówczas masowy pogrom ludności żydowskiej zyskał miano holocaustu (czyli ofiary całopalnej – określenie pochodzące z religii żydowskiej).
Gdański? A może Warszawski?
Akcja noweli dzieje się w Warszawie, na Starym Mieście. Miejsce i nazwisko bohatera zostały przez autorkę zmienione w celu ominięcia rosyjskiej cenzury – to częsty zabieg literatów epoki pozytywizmu (podobnie tytuł noweli Henryka Sienkiewicza Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela w rzeczywistości powinien brzmieć Z pamiętnika warszawskiego korepetytora).
W latach 80. XIX wieku na polskich terenach zaboru rosyjskiego nasiliły się rozruchy antyżydowskie. Wówczas Eliza Orzeszkowa zwróciła się z prośbą do twórców o pisanie utworów potępiających zachowania antysemickie. Ukazały się one w tomie Z jednego strumienia. Wśród tych utworów znalazł się Mendel Gdański Marii Konopnickiej.
Czas i miejsce:
Warszawa, ostatnie dwudziestolecie XIX wieku.
Bohaterowie
- Mendel Gdański – 67-letni Żyd. Od ponad dwudziestu lat prowadzi zakład introligatorski na warszawskiej Starówce. Nadano mu imię Mendel, bo był piętnastym dzieckiem w rodzinie (mendel to miara ilości oznaczająca piętnaście). Jest bardzo religijny, ale szanuje też ludzi innych wyznań. Silnie związany z miastem.
- Jakub Gdański – 10-letni wnuk Mendla, pozostaje pod jego opieką od czasu śmierci matki, najmłodszej córki Mendla. Uczeń gimnazjum.
- Student – bezimienny obrońca Mendla. Chudy, ubogi sąsiad. Odważnie przeciwstawia się atakującym.
- Sąsiedzi – stróżka Janowa, sklepikarka. Szanują Mendla i chcą mu pomóc. Dlatego namawiają go, aby umieścił w domu symbole chrześcijańskie. To mogłoby uchronić go od ataku.
- Zegarmistrz – antysemita. Używa bezmyślnych argumentów, świadczących o jego uprzedzeniach. Nie potrafi wytłumaczyć, dlaczego nienawidzi Żydów. Mówi jedynie: „Żyd jest zawsze Żydem”. Czuje się kimś lepszym od Mendla, sprawia mu przyjemność mówienie o zbliżającym się pogromie (celowo robi to w obecności przerażonego Jakuba).
Wydarzenia
Niezbyt ich wiele, bo to nowela. Za to są bardzo wyraziste i zmierzające ku dramatycznej puencie – rozpaczy Mendla.
- Ucieczka Jakuba przed dokuczającym mu wyrostkiem.
- Wizyta zegarmistrza.
- Atak antysemickiej grupy na dzielnicę zamieszkałą przez Żydów.
- Wystąpienie studenta.
- Choroba Jakuba.
Zagadnienia
Obrona własnej godności i przekonań.
W rozmowie z wnukiem Mendel tłumaczy Jakubowi, że nie powinien obawiać się prześladowań, gdyż:
- nie zrobił niczego złego,
- Żyd to taki sam obywatel jak każdy inny,
- uciekając przed prześladowcami, przyznaje się do swojej słabości i daje im powód do kolejnego ataku.
W dyskusji z zegarmistrzem:
- żąda oceniania ludzi po ich czynach, a nie ze względu na religię czy pochodzenie,
- całą swoją pracę poświęcił temu miastu, dlatego ma prawo tu spokojnie mieszkać,
- szanuje ludzi innych wyznań (oprawia przecież książki do nabożeństw katolickich), uważa więc, że i oni powinni go szanować jako Żyda,
- antysemityzm Polaków zaprzecza ich chrześcijańskiej wierze, która nakazuje przecież miłosierdzie dla wszystkich ludzi.
W dramatycznej obronie własnego domu:
- nie chce, aby sąsiadki ustawiały w jego domu chrześcijańskie symbole, ponieważ w ten sposób wyparłby się swojej religii,
- wraz z wnukiem staje naprzeciw atakujących – powinni przecież uszanować niewinność dziecka i jego starość,
- w momencie ataku po żydowsku wzywa Boga – udowadnia w ten sposób, że absolutnie nie wyprze się religii.
Mendel Gdański – wygrał czy przegrał?
Wygrał, przeciwstawiając się rozwścieczonej bandzie. Wcześniej wygrał w dyskusji z zegarmistrzem. Ani przez moment nie okazał strachu. Ale przegrał… całe życie. Zupełnie nie ze swojej winy. Kiedy grupa przeciwników odchodzi, a mały Jakub zaczyna powracać do zdrowia, Mendel traci całą swą waleczność i poddaje się. To, czym żył przez tyle lat – praca, miłość rodzinna, szacunek dla sąsiadów, sympatia dla miasta – okazują się dla złych ludzi nieważne. Liczy się tylko to, że jest Żydem, czyli kimś obcym, gorszym. Klęska Mendla polega na tym, że przestał wierzyć w ludzką dobroć, stracił sens życia.
Jakub Gdański – czy był szczęśliwym dzieckiem?
Był dzieckiem słabym, chorowitym. Wcześnie osierocony, wychowywał się w domu dziadka. Otoczony opieką i miłością z pewnością czuł się kochany. Bardzo pilny, nigdy nie zaniedbywał szkolnych obowiązków. Ale musiał zmierzyć się z czymś, czego nie rozumiał – nieuzasadnioną nienawiścią wobec siebie i jedynej bliskiej mu osoby. Nie rozumiał przyczyny antysemityzmu mieszkańców miasta. Przecież niczym się nie różnił od innych uczniów gimnazjum. Antyżydowskie zamieszki obudziły w nim lęk i na zawsze zakłóciły spokojne dzieciństwo.
Narracja – niezależna obserwacja, typowa dla pozytywistycznego realizmu. Napięcie opisywanych wydarzeń stopniowo rośnie aż do dramatycznego finału. Mimo obiektywizmu widać wyraźnie, że sympatia narratora jest po stronie Mendla – to jego poglądy są prezentowane w całości (widać to w rozmowie z zegarmistrzem).
Zobacz:
Jakie tematy podejmowała w swojej twórczości Maria Konopnicka?