Jak to jest możliwe, że Niemcy, których widzieliśmy między sobą, którzy […] popełniali codziennie setki zbrodni, podłości, czynów nieludzkich, zdecydowanie ujemnych – ci sami ludzie mieli swoją „drugą stronę”, której nie widzieliśmy: normalne ludzkie życie, rodzinę, powiązania uczuciowe, że to byli nieraz idealni synowie, mężowie, w kręgu osób najbliższych nie różni od ludzi innych narodowości.

Jaka jest geneza dramatu?

Przez stulecia postrzegaliśmy Niemców jako ludzi niebezpiecznych, agresywnych, niemoralnych i zdolnych do największych podłości. Wszyscy przedstawiciele tego narodu stawali się dla nas oprawcami i – najkrócej rzecz biorąc – czarnymi charakterami. Polska historia wielokrotnie potwierdzała nasze podejrzenia, że Niemcy są po prostu źli. Wystarczy wspomnieć agresję Krzyżaków, zabory, pierwszą i drugą wojnę światową. Polscy pisarze też tak patrzyli na Niemców, pokazując ich jako najeźdźców i okupantów.

Tymczasem Leon Kruczkowski postawił sobie za cel zmienić ten uproszczony obraz społeczeństwa niemieckiego i pokazać, jacy naprawdę byli Niemcy w tamtych czasach. Dlatego pierwotnie dramat nosił tytuł: „Niemcy są ludźmi”.

Określ czas i miejsce akcji

  • Czas akcji:
    koniec września 1943 roku
  • Miejsce akcji:
    niemieckie miasto Getynga i okupowane kraje Europy – Polska, Francja, Norwegia

Określ gatunek literacki

Dramat właściwy. Akcja aktu ekspozycyjnego (przedstawiającego, wprowadzającego) rozgrywa się w kilku miejscach, oddalonych od siebie. Akty II i III rozgrywają się już w Getyndze, w willi profesora Sonnenbrucha. Punktem przełomowym akcji jest pojawienie się Petersa, wcześniejsze sceny są prezentacją poglądów i zachowań bohaterów. Reakcja na przybycie Petersa to sprawdzian dla bohaterów. Największym zaskoczeniem jest zachowanie Liesel – to ona, nie Willi, powiadamia policję. Dotychczas cicha, niewypowiadająca swych poglądów Liesel doprowadza do nieszczęścia – z jej bowiem winy Ruth została aresztowana. Finał dramatu ma charakter otwarty – nie wiemy, jak dalej potoczyły się losy rodziny profesora.

Scharakteryzuj bohaterów dramatu

  • Walter Sonnenbruch – profesor biologii, wybitny naukowiec niemiecki o międzynarodowej sławie. Uważa się za porządnego człowieka, nie akceptuje tego, co robią faszyści, odcina się od świata i swojej rodziny, absolutnie poświęca się pracy naukowej. Chce ocalić w ten sposób wszystkie wartości, którymi kierował się przed wojną. Nie przyjmuje do wiadomości, że nie jest biernym obserwatorem zdarzeń wojennych, ponieważ jego badania są wykorzystywane przez faszystów do okrutnych eksperymentów. Spotkanie z Petersem okazuje się dla niego zbyt trudną próbą – w imię własnego spokoju odmawia pomocy dawnemu przyjacielowi.
  • Ruth – córka profesora, pianistka. Podróżuje po Europie, stara się zachować dystans wobec wojennej rzeczywistości. Najbardziej ceni sobie niezależność. Mówi o sobie, że lubi mocno żyć. To prawda, nie jest tchórzem, nie unika trudnych wydarzeń, potrafi zachować zimną krew. Nie czuje się związana z narodem niemieckim, nie rozumie, dlaczego ma być przedmiotem nienawiści ze strony mieszkańców okupowanych terenów, skoro sama do nikogo nie czuje nienawiści i nie bierze czynnego udziału w wojnie. Wobec Petersa zachowuje się odpowiedzialnie, nie czuje do niego wrogości, ale i nie roztkliwia się nad jego losem. Chce pomóc Petersowi, ponieważ potrzebuje on pomocy. Swoim odważnym zachowaniem prowokuje resztę rodziny, wprowadza zamęt w jej życie.
  • Willi – syn profesora, oficer SS. Negatywna postać. Człowiek cyniczny, zakłamany, zbrodniarz. Nie ma żadnych skrupułów, jest całkowicie oddany służbie Hitlerowi. Bardzo manifestuje swoją miłość do matki. Gardzi bliskimi, którzy nie podzielają jego poglądów (Ruth, ojciec).
  • Berta – żona profesora. Bezkrytyczna wobec propagandy, kobieta słaba i pełna nienawiści do wszystkich wrogów faszyzmu. Jest dumna z podbojów niemieckiej armii, nienawidzi obcych.
  • Liesel – wdowa po Eryku, synu profesora. Podczas bombardowania straciła dzieci i dom. O swoje nieszczęścia oskarża wrogów Rzeszy, bezgranicznie nienawidzi wszystkich, z którymi walczą Niemcy.
  • Joachim Peters – przed wojną był naukowcem, asystentem profesora Sonnenbrucha. Za działalność antyfaszystowską trafił do obozu. Szuka schronienia w domu profesora, ponieważ uważa, że jest to człowiek godny szacunku, który nikomu nie odmówi pomocy.

Stosunek do Petersa

Joachim Peters
Prześladowany, skrajnie wycieńczony. Trafił do domu profesora, ponieważ potrzebował pomocy.

Liesel: Tacy jak Peters są winni śmierci mojego męża i moich dzieci. To nieważne, że to Niemcy są agresorami w wojnie. Gdyby tacy jak Peters nie przeciwstawiali się faszyzmowi, moi bliscy nadal by żyli. Należy go aresztować.

Ruth: Sonnenbruchowie powinni pomóc Petersowi. Obowiązkiem człowieka jest pomagać drugiemu, gdy ten jest w potrzebie. Rodzina, która chlubi się swymi wartościami, osiągnięciami, wzorową moralnością, winna dać przykład właściwego zachowania.

Profesor: Dlaczego musiał pojawić się akurat w moim domu? Nie zadzwonię po policję, ale i nie pomogę mu, to mogłoby narazić na niebezpieczeństwo moją rodzinę. Niech bierze pieniądze i jak najszybciej znika, niech sobie sam radzi. Postaram się szybko zapomnieć o tym niemiłym wydarzeniu. Wolę wspominać Petersa jako mojego asystenta sprzed wojny, nie chcę wiedzieć, co się z nim teraz dzieje.

Berta: Wszystko jedno, kim jest ten człowiek. W czasie wojny nie ma miejsca na dawne przyjaźnie, mój mąż powinien to wreszcie zrozumieć. Moim obowiązkiem jest zawiadomić o pojawieniu się zbiega policję. W pełni popieram Willego.

Willi: Peters to wróg Rzeszy. Należy go natychmiast aresztować.

Wydarzenia w skrócie

Akt I
1. Na posterunku żandarmerii w Generalnej Guberni
a) sierżant Hoppe pakuje się przed wyjazdem do Getyngi
b) Schultz wprowadza schwytane żydowskie dziecko
c) sierżant rozmawia z chłopcem, scena z jabłkiem
d) Hoppe waha się
e) Hoppe ze strachu przed oskarżeniami Schultza zabija dziecko

2. W gabinecie oficera SS Willego Sonnenbrucha
a) Willi poszukuje prezentu dla matki
b) przybywa z wizytą pani Soerensen i prosi o ratowanie syna
c) Willi kupuje naszyjnik od pani Soerensen
d) Willi kłamie
e) Marika jest zszokowana podłością Willego

3. We francuskiej oberży
a) oberżysta Tourterelle rozmawia z Franchette
b) przyjeżdża Ruth wraz z oficerem niemieckim
c) Ruth obawia się wrogości ze strony Francuzów
d) pojawiają się niemieccy żołnierze, wiadomość o egzekucji zakładników
e) Ruth idzie zobaczyć egzekucję

Akt II
4. W willi profesora Sonnenbrucha
a) profesor nie chce przyjąć od Ruth koniaku, ponieważ pochodzi on z Francji okupowanej przez Niemców
b) Hoppe z synem odwiedzają profesora, scena z jabłkiem
c) profesor dyskutuje z żoną na temat faszyzmu
d) pojawia się Peters
e) profesor chce Petersowi dać trochę pieniędzy i prosi go o opuszczenie domu
f) Willi chce zawiadomić gestapo
g) cała rodzina wyjeżdża na jubileusz, Petersa pilnuje służący

Akt III
5. W willi profesora Sonnenbrucha
a) Ruth wraca wcześniej
b) próba ratowania Petersa – Ruth proponuje mu ukrycie się w letnim domku pod miastem
c) Peters ukrywa się w pokoju na górze
d) powraca reszta domowników
e) Liesel przyznaje się, że zawiadomiła policję
f) przybywają funkcjonariusze, aresztują Ruth
g) ponownie pojawia się Peters, rozmawia z profesorem
h) Peters odchodzi

Przedstaw problematykę dramatu

Dobrzy i źli Niemcy
W dramacie przedstawiona została inteligencka rodzina niemiecka. Kruczkowski, tworząc dramat, chciał przełamać istniejący nie tylko w świadomości Polaków stereotyp Niemca, którego obarcza się winą za całe zło wojny. Tymczasem na przykładzie rodziny Sonnenbruchów można wywnioskować, że owszem, społeczeństwo niemieckie ponosi odpowiedzialność za wojnę, ale ta odpowiedzialność bynajmniej nie wynika z wojennej aktywności Niemców, ale wręcz przeciwnie – z ich bierności w przyjmowaniu haseł faszyzmu, z milczącej zgody na okrucieństwo popełniane wobec innych narodów. Niegdyś uczciwi, porządni ludzie, jak Hoppe, profesor i niektórzy członkowie jego rodziny, nie umieją zdobyć się na protest wobec faszyzmu, są bezwolni, mało tego, sami też są zdolni do popełnienia zbrodni. Milcząca większość społeczeństwa niemieckiego pozwoliła Hitlerowi na dojście do władzy i popełnianie tysięcy zbrodni. Bohaterowie Niemców mają jakby dwie twarze. Profesor nie chce dopuścić do siebie myśli o okrucieństwach popełnianych przez faszystów, ale jego doświadczenia wykorzystywane są do mordowania ludzi. Willi jest okrutnym, bezdusznym oficerem SS, ale bardzo kocha swoją matkę. Liesel rozpacza z powodu utraty najbliższych i rozpacz ta przemienia się u niej w pragnienie zemsty. Hoppe ponad wszystko kocha swoje dzieci, ale mimo to zabija żydowskie dziecko, rówieśnika własnego syna.

Społeczeństwo zniewolone przez system
Społeczeństwo niemieckie działało jak doskonała maszyna. Młodzi chłopcy trafiali do Hitlerjugend – bojowej organizacji przygotowującej ich do służby dla Rzeszy. Nic dziwnego, że Willi nie ma najmniejszych skrupułów, wykorzystując panią Soerensen. Został nauczony pogardy dla podbitych narodów. Cała wiedza Berty i Liesel na temat wojny to efekt doskonale działającej propagandy – obie kobiety są przekonane, że Niemcy walczą w słusznej sprawie i należy im się zwycięstwo, ponieważ są lepsi od innych narodów.

O czym opowiada dramat?

Niemcy opowiadają o rodzinie Sonnenbruchów oraz o osobach z tą rodziną związanych. Utwór składa się z trzech aktów.

I Akt– okupowana Europa

  • Poznajemy żandarma Hoppe, porządnego i posłusznego Niemca, który zawsze wykonuje rozkazy, nawet jeśli jest to zabicie niewinnego dziecka. Uważa, że „dla niemieckiego człowieka sumieniem jest drugi niemiecki człowiek”.
  • Jest też Willi, syn profesora Sonnenbrucha, oficer SS, który obłudnie zwodzi matkę więzionego przez hitlerowców Christiana Fonsa, by w dowód wdzięczności odsprzedała mu piękny naszyjnik.
  • Siostra Willego, Ruth, jest pianistką, która odbywa tournée po okupowanej, „niemieckiej Europie” i nie uważa tego za niestosowne, ponieważ „nie robi nikomu nic złego”.

Akty II i III – dom profesora w Getyndze

W domu profesora Sonnenbrucha gromadzi się cała rodzina. Zupełnie niespodziewanie pojawia się też dawny asystent Sonnenbrucha – Joachim Peters – Żyd zbiegły z obozu koncentracyjnego. Potrzebuje pomocy, ale gospodarz chce się go jak najszybciej pozbyć, reszta rodziny uważa nawet, że trzeba wezwać policję. Jedynie Ruth staje po stronie Joachima.

Dlatego w trzecim akcie córka profesora wraca do domu, gdzie Petersa pilnuje służący, i próbuje pomóc zbiegowi, ale zaskakuje ją alarm lotniczy i niespodziewany powrót do domu całej rodziny. Liesel zawiadamia policję o przestępstwie, nie ma bowiem wątpliwości co do winy Ruth, która zostaje aresztowana. Joachim wychodzi z ukrycia i rozmawia z profesorem, uświadamiając mu jego strach i bierność.

Jaka jest rodzina Sonnenbruchów?

Kruczkowski pokazał zwykłą rodzinę niemiecką, która musiała jakoś odnaleźć się w rzeczywistości wojennej. To nie oni wywołali tę wojnę, choć niektórzy ją popierają. Ale wszyscy muszą żyć w stanie zagrożenia, ustosunkować się jakoś do działań rodaków i ich przeciwników. Mimo że ludzi tych łączą więzy krwi, ich zachowania i postawy są krańcowo różne. Berta i Willi są zdecydowanymi zwolennikami hitleryzmu. Liesel być może zachowywałaby się inaczej, gdyby jej najbliżsi nie zginęli w czasie wojny. Ale ponieważ to się wydarzyło, rozgoryczona kobieta wyładowuje swą złość, gniew i ból na wszystkich, którzy ją otaczają, zwłaszcza na przeciwnikach w tej wojnie. Ruth chyba sama nie wie, co jest dla niej najważniejsze w życiu. Próbuje nie angażować się, zajmuje się muzyką. Ale rzeczywistość wojenna dopada i ją, więc stara się jakoś w niej odnaleźć, bardziej jako człowiek niż uczestnik konfliktu.

Czy profesor Sonnenbruch jest „porządnym Niemcem”?

Profesor mieszka w Getyndze, w Niemczech. Interesuje go wyłącznie praca. Zajęty nią zdaje się nie widzieć, co naprawdę dzieje się wokół niego. Nie widzi czy nie chce widzieć? Jest inteligentnym człowiekiem i prawdopodobnie w głębi duszy domyśla się, że jego prace wykorzystywane są przeciwko ludziom. Ale dopóki udaje, że o niczym nie wie, czuje się bezpieczniej, bo nie musi nic z tym robić. Po prostu ucieka przed odpowiedzialnością. Jest więc tchórzem.

Ale czy to znaczy, że nie jest porządnym człowiekiem? W końcu każdy ma prawo czegoś się bać. Poza tym profesor nikogo nie zabija, nie walczy na froncie, nie krzywdzi ludzi. A jednak nie powinien mieć czystego sumienia. Nawet jeśli usprawiedliwimy jego naukową pracę wykonywaną przecież tylko pośrednio na rzecz hitlerowców, to nie możemy wybaczyć postępowania wobec ucznia, Joachima Petersa. Nie chciał pomóc mu po ucieczce z obozu koncentracyjnego, dając schronienie w swoim domu, mimo że przed wojną uważał się za przyjaciela Joachima. Przestraszył się policji i rodziny. Ze strachu naraził człowieka na śmierć.

W zakończeniu dramatu żona profesora Sonnenbrucha, Berta, mówi: „Ty chyba nie masz sobie nic do zarzucenia?”. Czy naprawdę profesor nie mógł sobie nic zarzucić?

Kruczkowski dopisał do pierwotnej wersji „Niemców” nowe zakończenie. W epilogu dziejącym się po wojnie przedstawił dalsze losy profesora Sonnenbrucha, który działa na rzecz pokoju na świecie. To w jakiś sposób usprawiedliwiałoby jego bierność podczas wojny. Jednak w 1955 roku autor zrezygnował z tego pomysłu i w ten sposób pozbawił bohatera łatwego rozgrzeszenia.

Czy Niemcy są ważni dla ludzi końca wieku?

Tak! Po pierwsze, dowiadujemy się czegoś o złych czasach drugiej wojny światowej. To dzieło ważne dla każdego, kto próbuje zrozumieć, jak mogło dojść do takiej ogólnoświatowej tragedii. Poznajemy ludzi, których zawsze zbiorowo potępialiśmy za to, że byli naszymi wrogami. A przecież wśród Niemców byli nie tylko mordercy.

 

Pytania z gwiazdką

* Jaki jubileusz obchodził profesor Sonnenbruch?
Jubileusz trzydziestolecia pracy naukowej.

* Jaką funkcję pełnił przed wojną Hoppe?
Był woźnym w instytucie profesora Sonnenbrucha.

* Jak miała na imię kochanka Willego?
Marika.

* Dlaczego zakładnicy francuscy mieli być straceni?
Ponieważ partyzanci kilka dni wcześniej wykoleili pociąg niemiecki. Śmierć zakładników miała być odwetem za straty poniesione przez Niemców.

 

Zobacz:

Leon Kruczkowski – Niemcy

Joachim Peters – bohater literacki

Profesor Sonnenbruch przed sądem – mowa oskarżycielska lub obronna.