Określ czas i miejsce akcji
- Miejsce: Warszawa, Jodańce (miejscowość na Litwie, majątek ciotki Reginy, starszej siostry Melchiora), kraje europejskie (w czasie rowerowej wyprawy Krysi i Tili).
- Czas: lata dwudzieste i trzydzieste XX wieku. W licznych retrospekcjach wspomniane są czasy zaborów i I wojny światowej oraz II wojna światowa.
Akcja
Ziela na kraterze trwa od 1919 do 1946 r. (ale czasem cofa się w czasie – autor wspomnieniami sięga do lat swojej młodości). Są to lata ważnych zdarzeń historycznych, które przeżywamy razem z członkami rodziny Wańkowiczów:
- wojna polsko-rosyjska (1919-1920),
- obydwie wojny światowe,
- powstanie warszawskie.
Tytuł
Wyjaśnienie tytułu można znaleźć w dedykacji umieszczonej na początku powieści.
- Zielem nazwane zostały córki pisarza – Krysia i Marta. Ich dorastanie, młodość przypadły w czasie niebezpiecznym, wojna sprawiła, że szybko musiały stać się dorosłe, samodzielne.
Zwróć uwagę! Także tytuły rozdziałów powieści nawiązują do pojęć botanicznych – Kiełkowanie, Czy przycinać, Rozrost, Odrost, Chlorofil. To przenośne określenia etapów życia dziewczynek.
- Natomiast krater (kojarzący się z gorącą, spękaną ziemią wulkaniczną) to przenośne określenie trudnej rzeczywistości w międzywojennej Polsce.
W dedykacji umieszczone zostało zdanie: „Dedykowane przyszłym ekskawatorom”. Ekskawator to określenie koparki, urządzenia służącego do drążenia w ziemi. Przyszłymi ekskawatorami można nazwać tych, którzy tak jak Wańkowicz podejmą kiedyś trud „grzebania” we wspomnieniach, wydobycia z nich najcenniejszych momentów, ocalenia przed zapomnieniem ukochanych osób.
Gatunek
Powieść autobiograficzna – powieść osnuta wokół zdarzeń z życia samego autora, który jest w niej i narratorem i bohaterem. Oprócz faktów mogą pojawiać się w niej także fikcyjne, zmyślone sytuacje i wydarzenia.
Styl pisarski Melchiora Wańkowicza
Dla stylu Melchiora Wańkowicz charakterystyczne są:
- ogromna ilość opisanych osób i wydarzeń;
- pobieżne charakteryzowanie postaci spoza pierwszego planu;
- stosowanie retrospekcji;
- wplatanie w tok narracji anegdot;
- wplatanie w tok narracji fragmentów listów, artykułów;
- stosowanie języka obrazowego, reporterskiego, dokładne cytowanie wypowiedzi osób.
Charakterystyka głównych bohaterów
Ojciec – Melchior Wańkowicz, zwany przez dzieci Kingiem, na cześć słonia z powieści W pustyni i w puszczy. Krytyczny, niejednokrotnie złośliwy, w wychowaniu córek był zwolennikiem dużej swobody i samodzielności dzieci. Miał wiele zainteresowań, bardzo pracowity; nieustannego dążenia do doskonałości wymagał także od Krysi i Marty. Otoczony gronem przyjaciół, wiele podróżował, pisząc reportaże. W czasie II wojny światowej przebywał na Cyprze, a później w Tel-Awiwie.
Matka – Zofia Wańkowiczowa, zwana Królikiem. Delikatna, czuła, troskliwa. Zwolenniczka starannego i przykładnego wychowania dziewczynek. W czasie powstania warszawskiego wykazała się ogromną odwagą i determinacją, to ona jest główną bohaterką ostatnich rozdziałów – kiedy zdesperowana poszukiwała ciała poległej w czasie powstania Krysi.
Krysia – zwana Pytonem albo Strusiem, starsza córka Wańkowiczów. Zamknięta w sobie, spokojna, pracowita, cierpliwa. Kochała wieś, dlatego rozpoczęła studia przyrodnicze. Swój prawdziwy charakter ujawniła dopiero w czasie wojny, kiedy odważnie wstąpiła do ruchu oporu. Zginęła w czasie powstania warszawskiego.
Marta – młodsza córka Wańkowiczów (między Martą a Krysią były dwa lata różnicy) zwana Tili (czyli mała), Maleńtasem i Sancho Pansą. Wesoła, rozgadana, bardzo żywiołowa, po ojcu odziedziczyła talent pisarski. Wojnę spędziła u zaprzyjaźnionej rodziny w Stanach Zjednoczonych, tam też ukończyła studia i wyszła za mąż.
Zagadnienia powieści
Młodość
Ziele na kraterze to powieść o młodości obserwowanej przez kochającego ojca. To także opowieść o młodości przerwanej przez wojnę i śmierć. Krysia i Marta dojrzewały w cieplarnianej atmosferze Domeczku, w rodzinie, gdzie za najważniejsze uważane były nie pieniądze, kariera polityczna czy doskonałe maniery, lecz rozwijanie zdolności, umiejętność wyrażania własnego zdania, dążenie do zrealizowania najskrytszych nawet pragnień.
W retrospekcjach wspomniana została także młodość Melchiora Wańkowicza – lata spędzone w zrusyfikowanym warszawskim gimnazjum, losy uczniów polskich, którzy postanowili sprzeciwić się rusyfikacji.
Rodzina
Wielu czytelnikom Ziela na kraterze podoba się rodzina Wańkowiczów – ich sposób wychowywania dziewczynek, swoboda i zaufanie rodziców, którym cieszyły się Krysia i Marta. Jednocześnie w wychowaniu córek nie było miejsca na pobłażanie – dziewczynki musiały dosyć szybko udowodnić, że są samodzielne i godne zaufania rodziców. Zwolennikiem „twardego, surowego chowu” okazał się ojciec, matka, ze względu na swoją wrażliwość i delikatność nazywana Puszystym Króliczkiem, niejednokrotnie drżała z niepokoju o Krysię i Martę. Zwłaszcza gdy tuż po maturze samotnie przemierzały na rowerach całą Europę.
Wojna i powstanie warszawskie
W momencie wybuchu II wojny światowej całkowicie został zburzony spokój w rodzinie Wańkowiczów. Siostry rozdzielono (Marta wyjechała do Stanów Zjednoczonych, Krysia początkowe miesiące spędziła na wsi, później mieszkała wraz z matką w okupowanej Warszawie, ojciec internowany na Cyprze). Lata wojny to jednocześnie lata młodości obu dziewczyn. Za wszelką cenę starały się normalnie żyć – spotykały się z przyjaciółmi, bawiły się, uczyły, aby mimo wojny nie tracić najcenniejszych lat. Kiedy wybuchło powstanie, Krysia wraz z przyjaciółmi z batalionu Parasol przystąpiła do walki. Opuściła dom i było to ostatnie spotkanie matki i Krysi. W czasie powstania także matka uczestniczyła w walce – jako łączniczka AK z Czerwonym Krzyżem. Po kilku tygodniach powstanie upadło, a Warszawa została zrównana z ziemią i całkowicie wyludniona. Matka wyruszyła na poszukiwanie córki lub jakiejkolwiek wieści o niej. Początkowo jeszcze wierzyła, że odnajdzie ją żywą. Z każdym dniem jej nadzieja stawała się coraz słabsza, zwłaszcza że dwie dziewczyny z batalionu Parasol twierdziły, że Krysia zginęła podczas jednego z ataków. Matka jednak koniecznie chciała potwierdzić tę wiadomość – w gruzach Warszawy szukała ciała swojego dziecka, za wszelką cenę pragnąła Krysię pochować, pożegnać. Poszukiwania zrozpaczonej i zdeterminowanej matki to najsmutniejszy i najtragiczniejszy fragment Ziela na kraterze.
Zwróć uwagę!
W powieści wspomniani zostali członkowie Grup Szturmowych, np. Zośka, bohater Kamieni na szaniec.
Twórczość literacka
Ważnym elementem życia rodzinnego Wańkowiczów była twórczość literacka pisarza. Wędrówki po Warmii i Mazurach to temat Na tropach Smętka. W czasie wojny powstał kilkutomowy reportaż wojenny Szkice spod Monte Cassino. Wańkowicz był nie tylko pisarzem, także wydawcą, aktywnym członkiem kół dziennikarskich i literackich. Dziewczynki dorastały w szacunku dla ojca, który był nie tylko autorytetem jako głowa rodziny, także jako znany i ceniony krytyk, obserwator międzywojennej rzeczywistości.
Pytania z gwiazdką
- Co Krysia i Tili dostały w nagrodę za grzeczne zachowanie się przy stole?
Dziewczynki otrzymały wierzchowce.
- Jaki taniec odtańczono na imieninach Krysi, tuż przed wybuchem powstania warszawskiego?
Odtańczono mazura.
- Co oznaczało słowo „kuwaka”? Jaki przedmiot został tak nazwany?
Kuwaką w rodzinie Wańkowiczów nazywano wiele rzeczy – dobrych i złych. Było to słowo uniwersalne, zrozumiałe tylko dla członków rodziny. Kuwaką został nazwany składany kajak.
- Co oznaczało określenie król migdałowy?
Królem migdałowym był nazywany najbardziej nietrzeźwy gość imienin Melchiora.
Wypracowanie
„Dedykowane przyszłym ekskawatorom” – jak rozumiesz słowa dedykacji umieszczonej przez Melchiora Wañkowicza we wstępie powieści Ziele na kraterze?