Kiedy rozgrywa się akcja Ziela na kraterze?

Trwa od 1919 do 1946 roku (ale czasem następuje „cofnięcie się” w czasie – autor wspomnieniami sięga do lat swojej młodości). Są to lata ważnych zdarzeń historycznych, które przeżywamy razem z członkami rodziny Wańkowiczów:

  • wojna polsko-rosyjska (1919-1920),
  • obydwie wojny światowe,
  • powstanie warszawskie.

Jakie gatunki uznałbyś za typowo autobiograficzne?

Dziennik i pamiętnik!

Jakim gatunkiem literackim jest ta książka?

Powieścią autobiograficzną.

Co to znaczy, że Ziele na kraterze jest utworem autobiograficznym?

To znaczy, że autor przedstawia w tej książce:

  • fakty z własnego życia,
  • własne uczucia,
  • własne dokonania,
  • własne doświadczenia.

Jakich znasz bohaterów Ziela na kraterze?

Główni bohaterowie to rodzina autora, a więc prawdziwe postacie:

  • Melchior Wańkowicz – autor książki, mąż Zofii, ojciec Krystyny i Marty, noszący przezwisko King.
  • Zofia Wańkowicz – żona Melchiora, matka Krysi i Marty, zwana przez domowników Królikiem.
  • Krysia – starsza córka Wańkowiczów (o przezwiskach Don Kichot, Pyton, Struś, pseudonim w konspiracji – Anna); zginęła w powstaniu warszawskim (była łączniczką).
  • Marta – młodsza córka Wańkowiczów (inaczej Sancho Pansa, Chłopek Roztropek, Tili). Na początku wojny pracowała w szpitalu, gdzie opiekowała się rannymi, ale potem wyjechała do USA. Tam założyła rodzinę oraz została pisarką i dziennikarką.

W powieści pojawia się mnóstwo postaci drugoplanowych – rodzina Wańkowiczów, służba (kucharka zwana Wężem, pokojówka zwana Cielęciną), znajomi rodziców oraz dzieci.

Ich życie rodzinne skupione było wokół tzw. Domeczku. Tak nazywali Wańkowiczowie swój dom w Warszawie. Była to czteropoziomowa kamienica, na którą składały się:

  • suterena dla służby, kuchnia, spiżarnia, przechowalnia warzyw, łazienka, toaleta i kotłownia (na I poziomie),
  • ogromny salon, biblioteka, jadalnia i hall (na parterze),
  • sypialnie rodziców, gabinet, hall, łazienka i toaleta (na I piętrze),
  • pokój dzieci i pokój gościnny (na II piętrze).

Domeczek, niestety, został zburzony w czasie bombardowania.

Co powiesz o narratorze i sposobie jego narracji w tych fragmentach książki, które dotyczą powstańczych losów Krysi?

Choć narratorem jest nadal Melchior Wańkowicz, nie przedstawia tej historii jako jej obserwator i uczestnik. Przekazuje wzbogaconą literacko opowieść swojej żony. Przywołuje jej obserwacje, pokazuje jej uczucia. Rekonstruuje losy córki na podstawie relacji jej matki, kucharki Marty, sanitariuszki Zuli oraz powstańca Zbyszka z grupy Gryfa.

Jakie znasz inne przykłady utworów autobiograficznych?

Przedstaw plan zdarzeń i sposób narracji w opisanej w książce scenie lekcji z Bucefałem. Określ czas akcji i tło historyczne tej sceny. Jaki był sens jej przedstawienia?

Czas akcji: gimnazjalne czasy Melchiora Wańkowicza.

Tło historyczne: Polska pod zaborami (miejsce akcji: Warszawa, czyli zabór rosyjski). Wychodzi rozporządzenie władz carskich, że lekcje geografii i historii mają się odbywać w języku rosyjskim.

Plan zdarzeń w opowieści narratora

  1. Przydzielenie klasie rosyjskiego nauczyciela, którego uczniowie nazwali Bucefałem.
  2. Przygotowanie uczniów do lekcji o odkryciach geograficznych.
  3. Wykład Bucefała na temat odkryć geograficznych.
  4. Uwagi, sprostowania, zastrzeżenia uczniów do wykładu nauczyciela.
  5. Przygotowanie uczniów do lekcji o reformacji.
  6. Ponowne ośmieszenie nauczyciela.
  7. Kolejne lekcje według podobnego scenariusza (dwa lata nauki).
  8. Lekcja o rozbiorach.
  9. Wykład Wańkowicza w języku polskim (za zgodą nauczyciela).
  10. Pożegnanie z nauczycielem.

Narrator i sposób narracji

Narrator to obserwator i uczestnik zdarzeń. Jest nim sam Melchior Wańkowicz, który wspomina gimnazjalne lata. Skupia się na epizodzie z Bucefałem – nauczycielem przydzielonym polskiej klasie do nauki historii. Wspominane wydarzenia przedstawia po kolei, ale w jego opowieści następują luki czasowe i skróty (opowiada pierwsze dwie lekcje, po czym przeskakuje dwuletni okres) – narrator selekcjonuje zdarzenia, bo jego celem jest pokazanie, jak polscy uczniowie dawali sobie radę z carskim reżimem.

Cel przedstawionej historii

Uczniowie nie mogli w sposób jawny zaprotestować przeciwko rosyjskim zarządzeniom, więc próbowali innych sposobów. Świetnie przygotowywali się do lekcji, aby wiedzą przewyższyć nauczyciela. Nauczyciel wszedł w rolę narzuconą mu przez uczniów. Kiedy doszło do lekcji na niewygodny dla niego temat rozbiorów, zlecił wygłoszenie wykładu Wańkowiczowi. Nie dość, że zezwolił na wykład w języku polskim, to nie zaprotestował przeciw antyrosyjskiemu charakterowi przedstawienia zdarzeń. Uczniowie nie szykanowali swojego nauczyciela, wiedzieli, że jest on tylko jednym z pionków wielkiej historii. Docenili, że ich rosyjski nauczyciel zawarł z nimi niepisany pakt, w którym uszanował ich godność i polskość. Dlatego na pożegnanie wręczyli mu bukiet biało-czerwonych róż, które Buceafał przyjął.

Jak opisał Wańkowicz przedpowstańcze przygotowania i wybuch powstania? Przedstaw to w formie planu.

Plan zdarzeń

  1. Przygotowania do powstania.
  2. Imieniny Krysi – 24 lipca 1944.
    1. a) Poranne życzenia i niespodzianki przygotowane przez matkę oraz służbę.
    2. b) Przedstawienie par tańczących mazura
  3. Wybuch powstania.
    1. a) Pożegnanie Krysi z matką.
    2. b) Opowieść służącej Marty o losach Krysi w pierwszych dniach powstania.
  4. Dalsze losy Krysi i całej szesnastki z imienin Krysi.

Jak wyglądałby plan całej powieści?

  1. Dzieciństwo w domu na Elektoralnej:
  2. a) narodziny Krysi,
  3. b) narodziny Tili.
  4. Przeprowadzka do Domeczku na Żoliborzu.
  5. Wakacje na wsi i na Mazurach.
  6. Nauka w szkole sióstr zmartwychwstanek.
  7. Matura.
  8. Europejskie wakacje na rowerach.
  9. Wybuch II wojny światowej – rozdzielenie rodziny.
  10. Pobyt Marty w Stanach Zjednoczonych – nauka, korespondencja z więźniami obozów jenieckich, propagowanie polskości.
  11. Powstanie warszawskie:
  12. a) imieniny Krysi – tuż przed powstaniem,
  13. b) losy szesnastki – imieninowych gości,
  14. c) walka,
  15. d) śmierć Krysi.
  16. Oczekiwanie na wiadomość o jej śmierci.
  17. Poszukiwania ciała córki przez matkę dziewczyny.

Opisz powstańcze i późniejsze losy „ziela na kraterze” – szesnastki młodych ludzi: Krysi Wańkowiczówny i jej przyjaciół, którzy brali udział w imieninach Krysi.

  • Pierwsza para z imienin: Krysia Wańkowiczówna – córka autora książki – i Tadzio Rzewuski z Sielca – wodzirej, wieloletni przyjaciel. On zginął na Woli. Jej losy nie są do końca znane. Nie wiadomo, gdzie i jak zginęła.
  • Druga para: Krzyś Łoś z lubelskiego – także przyjaciel z dzieciństwa, częsty gość w Domeczku – i Aniela Załęska – studentka o platynowych (jasnozłotych) włosach. Zaprzyjaźniona z Domeczkiem od momentu rozstrzelania brata na Pawiaku. Zajmowała się przewozem broni. Ciało Krzysia znaleziono na Wilanowskiej na Czerniakowie. Ona została zastrzelona z transportem broni.
  • Trzecia para: Piotruś Szuch – syn przyjaciela Wańkowiczów, bardzo serdeczny chłopak – i Nina Rostańska (pseudonim „Joanna” – często przebywająca w Domeczku. Niemcy zabili jej ojca, a matka chorowała na serce. On – zginął z całym oddziałem, wyprowadzanym na Wilanów.
    Ona została postrzelona, gdy próbowała dostać się na chwilę do domu, by sprawdzić, czy matka nie dostała ataku serca. Ciężko ranna wkrótce zmarła.
  • Czwarta para: Romek Wańkowicz (pseudonim „Knot”) – kuzyn Krysi (syn brata Melchiora Wańkowicza) – i jego siostra Irenka. On poległ w pierwszym dniu powstania (w czasie szturmu na niemiecki bunkier na Mokotowie), a jego siostra – w ostatnim. Rozkładające się zwłoki Romka znaleziono i rozpoznano pół roku po powstaniu. Ciała Irenki – schwytanej przez Niemców i przesłuchiwanej przez gestapo na ulicy Szucha, tam prawdopodobnie zabitej – nie znaleziono.
  • Piąta para: Tomek Rusanowski – wesoły chłopak z jasnymi, pofalowanymi włosami, cudem wydobyty z Oświęcimia – i Magda Morawska z Jurkowa – przepiękna dziewczyna znana Wańkowiczom od dziecka. On zginął na Starym Mieście – postrzelony ponad dwadzieścia razy. Magda zginęła w szóstym dniu powstania. Nawet po śmierci była tak piękna, że do grobu niesiono ją w otwartej trumnie.
  • Szósta para: Staś Kiciński – znajomy Krysi od piaskownicy, chłopak z sąsiedztwa – i Hania Jastrzębska – znajoma z konspiracji, koleżanka Krysi z tajnego uniwersytetu. On ciężko ranny, prawdopodobnie zmarł w szpitalu. Jako jedna z ostatnich opatrywała go matka Krysi. Hania została rozdarta przez bombę.
  • Siódma para: Adaś Grocholski – często odwiedzający Domeczek po godzinach policyjnych – i Ewunia Matuszewska – córka bliskich znajomych Wańkowiczów, śliczna i dobra dziewczyna. Sanitariuszka, konspiratorka, wykradała z transportów dzieci z Zamojszczyzny wywożone do Niemiec. On rozstrzelany jeszcze przed rozpoczęciem powstania. Ona zginęła bohatersko w ostatnim dniu powstania, pozostając z dwoma ciężko rannymi żołnierzami, z którymi została rozstrzelana przez Niemców.
  • Ósma para: Andrzej Romocki – także syn znajomych Wańkowiczów. Jego ojca zabili Niemcy. Do konspiracji włączył się wraz z bratem zaraz po zdaniu matury. Odtąd ich dom stał się jednym z ważnych punktów operacyjnych, w którym ukrywano broń, a Andrzej cenionym dowódcą. Dowodził kompanią „Zośki” (Zawadzkiego) po jego śmierci. Jego łączniczką była Krysia Wańkowiczówna. W tańcu Andrzejowi towarzyszyła Krysia Heczkówna. Na czele kompanii „Zośki” bronił Starego Miasta, Ogrodu Saskiego i odcinka Wisły na Czerniakowie. Zginął w momencie, gdy Krysi udało się przekazać rozkaz wycofania się. Było już za późno i dla Andrzeja, i dla jego brata.

Jego ciało zostało rozpoznane po torbie, z której wysypały się cukierki ofiarowane przez matkę. Krysia Heczkówna zginęła jako jedna z siedmiu łączniczek w czasie przeprawy z Żoliborza ostrzeliwana przez czołgi niemieckie ustawione na wiadukcie. W ostatniej chwili życia pobłogosławiona przez księdza.

Jakie najważniejsze tematy poruszył pisarz w powieści?

  • Młodość
  • Rodzina
  • Wojna i powstanie warszawskie
  • Twórczość literacka

Co jest charakterystyczne dla stylu Wańkowicza?

  • Ogromna ilość opisanych osób i zdarzeń.
  • Pobieżne charakteryzowanie osób spoza pierwszego planu.
  • Stosowanie retrospekcji.
  • Wplatanie w tok narracji anegdot.
  • Wplatanie w tok narracji fragmentów listów, artykułów.
  • Stosowanie języka reporterskiego, obrazowego, dokładne cytowanie wypowiedzi osób.

Co oznacza tytuł Ziele na kraterze?

Wyjaśnienie tytułu można znaleźć w dedykacji umieszczonej na początku powieści. Zielem nazwane zostały córki pisarza, Krysia i Marta. Ich dorastanie, młodość przypadły w czasie niebezpiecznym, wojna sprawiła, że szybko musiały dorosnąć i stać się samodzielne. One (i ich pokolenie) były zatem zielem, a krater to trudne czasy.

Zwróć uwagę także na tytuły rozdziałów, także nawiązujące do pojęć botanicznych: Kiełkowanie, Czy przycinać, Rozrost, Odrost, Chlorofil.

 

Zobacz:

Ziele na kraterze – Melchior Wańkowicz

„Dedykowane przyszłym ekskawatorom” – jak rozumiesz słowa dedykacji umieszczonej przez Melchiora Wańkowicza we wstępie powieści Ziele na kraterze?