Zasada 1. Pisz na temat
Po pierwsze
Wyszukaj w temacie tzw. czasownik operacyjny, czyli określający, co masz w swojej pracy zrobić. Od tych słówek naprawdę wiele zależy. Przede wszystkim sposób realizowania tematu – polecenie wpływa często na wybór takiego, a nie innego kształtu pracy. Jeśli trzeba coś udowodnić, dobrą formą będzie rozprawka. Słowo „oceń” w niektórych przypadkach sugeruje formę recenzji.
Po drugie
Odpowiednio dobierz materiał literacki. Temat – jeśli w ogóle wymaga przytoczenia własnych przykładów – zawęża poszukiwania do jednego tekstu czy autora. Inne utwory możesz co najwyżej wspomnieć – nie dostaniesz punktów za coś, co jest odległe od modelu odpowiedzi. Trzymaj się wymienionych w temacie przykładów, odpowiadaj tylko na pytania w nim zawarte.
Zasada 2. Zadbaj o spójność tekstów
Praca jest całością logiczną.
Teoretycznie każdy o tym wie, ale w praktyce ciągle zdarzają się wypracowania będące zlepkiem przypadkowo zestawionych faktów:
- Wiersz powstał w roku…
- Utwór ma budowę…
- W pierwszym wersie znajdziemy…
Równie wielu autorów wypracowań szkolnych nadaje swoim pracom charakter wyliczenia:
- Pierwszym przykładem może być…
- Kolejny przykład to…
- Inną lekturą, w której…
To już jakaś próba uporządkowania, ale bardzo niedoskonała. A warto zawalczyć o punkty za kompozycję.
Jak w takim razie konstruować pracę?
Pierwszym – i koniecznym – krokiem jest walka z wewnętrznym chaosem w pracy.
Zrób plan
Na egzaminie pisemnym okaże się szczególnie ważny – będzie zbyt mało czasu, aby napisać wypracowanie w brudnopisie, a później przepisać je na czysto. Na dodatkowej kartce możesz co najwyżej popracować nad ważniejszymi fragmentami pracy: wstępem, zakończeniem, połączeniami dającymi spójność. To się przyda – zwłaszcza jeśli masz problemy z kompozycją wypracowania. Poza tym:
- Pamiętaj, że egzamin ma sprawdzić twoje umiejętności, nie encyklopedyczną wiedzę. W jak największym stopniu wykorzystaj dołączony do tematu tekst (lub fragment tekstu) – staraj się wyszukać w nim wszystko, co wiązałoby się z poleceniem.
- Unikaj streszczania! W kluczu odpowiedzi nie ma punktów za dokładną znajomość losów danego bohatera. Jego biografia może być, oczywiście, ważna, ale tylko te szczegóły, które wyraźnie wiążą się z istotą tematu.
- Przeczytaj tekst, wynotuj pomysły, ustal kolejność informacji, które zamieścisz w pracy. Masz kłopot z kolejnością – trzymaj się kolejnych etapów tekstu, który analizujesz.
Wstęp i zakończenie
Nie może ich zabraknąć i nie mogą nie dotyczyć tematu. A szczególnie traktowane jest zakończenie – musi być sumą wniosków i przynosi punkty. Za to zbyt długie rozpoczęcie i szczątkowe zakończenie to dwie najczęściej spotykane wady – sprawiają wrażenie chaosu.
Wstęp wprowadza w istotę problemu – może się zaczynać od kwestii ogólniejszych, ale musi doprowadzić do wyraźnego powiązania z tematem. Stale ośmieszany błąd: zaczynanie od życiorysu autora („Adam Mickiewicz urodził się w Zaosiu koło Nowogródka…”). Zamiast takiej sztampy radzimy stawiać we wstępie tezę. Konkretny pogląd, odpowiedź na pytanie, nawiązanie do postawionego w temacie zagadnienia. Na gadanie i fantazję nie ma czasu, a tak przynajmniej nie będzie błędu.
Zakończenie powinno być wynikiem wcześniejszych rozważań, nie jedynym odniesieniem do głównego zagadnienia. To miejsce na podsumowanie, ewentualnie ugruntowanie, przypomnienie własnej oceny. Ale jeśli jest ona istotą pracy, musi pojawiać się w pełnej realizacji wcześniej. Na końcu tylko podsumowanie, wniosek końcowy, jasna odpowiedź – jeśli w temacie było pytanie! Dobrym pomysłem może być też zaznaczenie aktualności jakiegoś problemu, zastanowienie się, co może dać dzisiejszemu czytelnikowi lektura wskazanego w temacie utworu.
Zasada 3. Zadbaj o językowe zespolenie elementów
Brak spójności jest jedną z poważniejszych usterek kompozycyjnych! Zdarza się, że istotna informacja bywa formułowana w nielogiczny sposób – to również utrudnia odbiór tekstu. W tym miejscu pisanie wypracowania przypominałoby nieco matematykę: po A nie może pojawić się C, wcześniej konieczna jest informacja B.
Spójność nie jest jednak trudna do uzyskania i zazwyczaj wcale nie wymaga stosowania skomplikowanych konstrukcji. Pomagają drobiazgi – czasem wystarczy jeden wyraz, by treści powiązać ze sobą.
- Używaj wyrazów spajających (zaimków, spójników itp.):
- zaimków:
Przykładem jest Juliusz Słowacki. W jego utworach… - spójników i grup wyrazów o podobnej funkcji:
więc, toteż, ponieważ, mimo że, w rzeczywistości, ponadto, oprócz tego, żeby, następnie, jednakże, przede wszystkim, poza tym, natomiast, z drugiej strony…
- zaimków:
- Wykorzystuj celowe powtórzenia:
Mickiewicz przez wiekszość życia tęsknił za utraconą ojczyzną. Ojczyzną, która kojarzyła mu się z…
Jak wprowadzić nową myśl, jak rozpoczynać kolejne akapity?
Unikanie wszelkich językowych schematów to cenna umiejętność, podnosząca wartość pracy, a tym samym jej ocenę. Na szczęście nasz język jest dostatecznie bogaty, daje możliwość wyboru spośród różnych konstrukcji składniowych, podsuwa wiele atrakcyjnych rozwiązań. Oto niektóre z nich:
Pragniesz wykorzystać dodatkowy kontekst literacki. Zamiast używać wciąż sformułowania „kolejny utwór”, możesz napisać:
– Powyższe dzieło nie jest jedynym na ten temat. Oto…
– Pragnę przytoczyć jeszcze jeden przykład…
– Przejdźmy do następnego utworu prozatorskiego, a jest nim…
– Nie koniec na tym. Niedawno czytałam książkę…
– Jeśli przyjrzymy się utworowi… autorstwa X…
– Znajduję ów (ten, powyższy) temat także w utworze…
– Myślę, że doskonałym przykładem będzie też…
– Wywarła na mnie wielkie wrażenie inna jeszcze książka…
– Sądzę, że można tu śmiało przytoczyć…
– Nie sposób nie wspomnieć o bardzo poczytnym utworze…
– Następny utwór, który świetnie obrazuje zagadnienie, to…
– Temat ten jest także głównym problemem utworu…
– Wydaje mi się, że temat ten można znaleźć także w…
– Podobną tematykę podejmuje utwór…
– Pragnę przejść do analizy następnego dzieła literackiego.
– Tymczasem kolej na następny przykład.
Jak wprowadzić nową myśl?
– Czas na wniosek zamykający powyższe rozważania.
– Spójrzmy teraz na tę sprawę z innej strony…
– Rozważmy inny aspekt tej kwestii…
– Zadam teraz kolejne pytanie…
– Pragnę przejść do następnego problemu…
– Sprawa, którą omówiłem, pociąga za sobą temat następny.
– I oto rodzi się nowy problem, który trzeba przeanalizować.
– Myślę, że ta praca nie może obejść się bez przytoczenia następującego problemu. Jest nim…
– Nie pomińmy obrazu (skojarzenia, problemu, faktu) tak ważnego, jak…
– Jak powyższe wnioski dają się zastosować we współczesności?
– Bezsprzecznie warto omówić jeszcze jeden problem.
– Jest coś jeszcze, co zmusza do rozmyślania na ten temat.
– Omówiłem prozę – czas i miejsce, by zwrócić uwagę na wartość dramatu.
– Moją koncepcję potwierdza także myśl zawarta w…
Wprowadzasz argumenty przeciwne
– Przeciwnikom tezy zawartej w temacie odpowiem teraz sumą wniosków.
– Teraz pragnę przytoczyć argumenty przeciwników tej tezy.
– Pozostają jeszcze inni bohaterowie i inne poglądy. Aby zachować obiektywizm, należy je przywołać.
– Inną cechą osoby (utworu, wydarzeń) jest…
– Druga strona tej sprawy wygląda następująco…
– Okazuje się, że nic nie jest jednoznaczne. Moje twierdzenie też.
– Chciałbym zwrócić uwagę na coś jeszcze…
– Przeanalizujmy jeszcze jedno zagadnienie. Mianowicie…
– Czas, by popatrzeć na to wszystko z innego punktu widzenia.
– Co pozostało jeszcze niewyjaśnione?
– A teraz popatrzmy na całą rzecz z perspektywy zgoła odmiennej.
– Wyżej stawialiśmy pytania. Teraz czas na odpowiedzi…
– Nie mogę pominąć poglądu pana X, tak ważnego dla tematu, który rozważamy.
– Oto jeszcze jeden człowiek, osobowość, która musi tu być przywołana.
– Czy można spojrzeć na tę kwestię inaczej? Myślę, że tak.
Bliżej zakończenia
– Jak już wspomniałem, moje zainteresowania biegną w kierunku…
– Stawiam pytanie: co może wydawać się istotą problemu?
– Czas na podsumowanie…
– Pora zamknąć rozdział przemyśleń.
– Jakie będą konkluzje powyższych rozważań?
Uwaga – akapity!
Dla większej przejrzystości pracy, która podniesie jej atrakcyjność i ułatwi czytanie, każdą nową myśl najlepiej zaczynać od akapitu. Chodzi jednak nie tylko o estetykę, ale przede wszystkim o to, aby nowa treść pozostawała w logicznym związku z poprzednią i była w zgodzie z koncepcją pracy.
Dobrze określ i pilnuj… siebie!
- Jeśli przyjąłeś w pracy konwencję wypowiedzi pierwszoosobowej – konsekwentnie się jej trzymaj.
- Jeśli nadałeś pracy charakter wywodu naukowego i piszesz w pierwszej osobie liczby mnogiej:
przejdźmy…
zbadajmy…
przeanalizujmy…
to też utrzymuj tę samą formę przez całą pracę.
- Jeśli nie lubisz takich form, najbezpieczniej będzie wybrać konstrukcje nieosobowe:
warto zwrócić uwagę…
zamiast
zwróćmy uwagę…
napisz:
należałoby zbadać…