Trudniejsza terminologia czyni pracę ambitniejszą. Dlatego, dla przypomnienia, załączamy mały słownik wyrazów obcych, które mogą się Wam przydać zarówno podczas pisania, jak i na egzaminach ustnych. Pamiętajcie: jeśli nie rozumiecie danego słowa, nie posługujcie się nim, ale też unikajcie nadmiaru obcej terminologii.
A
Adekwatny – czyli taki, który akurat tu pasuje, zgodny, odpowiedni. Może to być adekwatne stwierdzenie, cytat, bo świetnie odpowiada, jest dostosowany do treści. Np.
- To obraz jest adekwatny do nastroju wiersza.
Amnezja – utrata pamięci. Np.
- Amnezja jest typową cechą bohaterów prozy Konwickiego.
Analogia – równoległość, podobieństwo.
- Analogiczne mogą być czyjeś losy, ujęcie tematu, kompozycja utworu.
- Analogiczna jest np. biografia bohaterów – czyli ich życiorysy wykazują duże podobieństwa.
Antynomia – różnica, odrębność, nawet skrajne przeciwieństwo. Np.
- Antynomia utworów polega na…
- W wierszu poeta prezentuje antynomię dwóch światów…
B
Beletryzacja – wprowadzenie do tekstu elementów typowych dla literatury pięknej – fabuły, narracji, co daje utworowi charakter beletrystyki. Np.
- Autor poddał utwór beletryzacji, dokument wzbogacił o opisy, akcję, postacie bohaterów.
C
Chronologiczny – ułożony według następstwa czasu, kolejno. Np. Wydarzenia w powieści przebiegają chronologicznie.
Corpus delicti – dowód rzeczowy, niezbicie świadczący o przestępstwie, czasem używany tylko jako „niezbity dowód”. Np.
- Corpus delicti” tej teorii jest wypowiedź, fakt, zdarzenie.
D
Deformacja – odkształcenie, przeformowanie, zmiana kształtów naturalnych. Może np. występować deformacja świata w powieści (jest on zupełnie odkształcony, nierealny). Np.
- Świat w ujęciu Brunona Schulza ulega deformacji.
Degeneracja – wynaturzenie, zwyrodnienie. Np.
- Zdegenerowany bohater, zdegenerowane pokolenie – czyli negatywne, zwyrodniałe.
Degradacja – dosłownie jest to karne przeniesienie na niższe stanowisko. Często używa się tego terminu przenośnie – jako upadek, obniżenie stopy życiowej, utrata godności. Np.
- Zdegradowane wartości – pozbawione swojej wagi, utrata wartości.
Deprecjonować – obniżać wartość czegoś. Np.
- Deprecjonujesz zasługi pisarza – zaniżasz ich wartość.
Drakoński – szczególnie surowy, okrutny. Pochodzi od Drakona, ateńskiego prawodawcy z VII w. p.n.e., który wsławił się wybitną bezwzględnością. Np.
- Drakoński system sprawowania władzy.
Dylemat – problem, trudny wybór między racjami, alternatywa. Np.
- Bohater stanął wobec dylematu…
E
Egalitaryzm – pogląd uznający równość wszystkich ludzi wobec czegoś, powszechne prawo, dotyczące wszystkich. Np.
- Egalitaryzm śmierci, miłości, przemijania.
Egalitaryzm jest np. cechą danse macabre w kulturze średniowiecza – śmierć zrównuje bowiem stany, nie uznaje różnic społecznych.
Ekspresja – wyrażanie przeżyć, uczuć. Np. Ekspresywny utwór (bogato obrazujący uczucia). Np.:
- „Krzyk” Muncha to obraz pełen ekspresji.
Ekspozycja – wystawienie na pokaz, podkreślenie, wystawa (ekspozycja uczuć).
Erudycja – wiedza i obeznanie w jakiejś dziedzinie, wszechstronna znajomość rzeczy, oczytanie, erudyta to człowiek uczony, może popisać się erudycją (wiedzą).
Eskalacja – stopniowanie, wzmacnianie czegoś, narastanie. Np. Eskalacja napięcia.
Euforia – stan świetnego, przesadnie radosnego samopoczucia, radosnego nastroju hałaśliwej wesołości – popadł w euforię (cieszy się do przesady). Może bohater literacki, ale też i autor – popada w euforię, prezentując swoje opinie…
F
Femme fatale – kobieta fatalna, przynosząca pecha, nieszczęście każdemu, kto się z nią związał. Np.
- Ta bohaterka była prawdziwą femme fatale.
Fin de siècle – koniec wieku. Termin używany najczęściej do określenia końca wieku XIX – epoka schyłkowości i dekadentyzmu. Np.
- Fin de siècle we Francji przybrał formę…
Frustracja – stan napięcia emocjonalnego, przygnębienia, poczucia niemocy i bezsensu działań. Np.
- Popaść w stan frustracji.
Frenetyczny – gwałtowny, entuzjastyczny, wręcz szaleńczy, pełen zapału.
Futurystyczny – przyszłościowy, wychodzący w przyszłość (futurus = przyszły). Np.
- Poglądy poetów można nazwać futurystycznymi.
H
Hedonizm – doktryna uznająca przyjemność i rozkosz za cel życia, jedyne dobro, motyw ludzkich działań. Sformułowana przez Arystypa z Cyreny. Np.
- Twórczość tę cechuje hedonizm.
I
Iluminacja – olśnienie, nagłe oświecenie. Np. Doszedł do prawdy drogą iluminacji.
Iluzoryczny – oparty na iluzji, złudny, zwodniczy, pozorny Np.
- Iluzoryczne nadzieje, wyobrażenia.
Termin przydatny przy opisywaniu idealistów.
Introspekcja – spojrzenie wewnątrz, obserwacja własnych przeżyć psychologicznych, samoobserwacja. Np.
- Pisarz dokonuje introspekcji.
K
Komparatystyka – badanie polegające na porównywaniu, obserwowaniu zależności. Np.
- Analiza komparatystyczna utworów poetyckich… (porównawcza).
Porównując Kmicica z Soplicą, prowadzisz pracę komparatystyczną.
Kompendium – skrót, zbiór podstawowych informacji. Np.
- Kompendium wiedzy.
Korelacja – powiązanie, wzajemna zależność, współdziałanie. Np.
- Korelacja przedmiotów nauczania.
Kreacja – stwarzanie świata, postaci, gra aktorska, także strój – wybitnie elegancki, oryginalny. Np.
- Pojawiła się w olśniewającej kreacji.
- Kreacja bohatera literackiego w powieści zachwyca czytelnika.
- Stworzyła na scenie niezwykłą kreację.
M
Megalomania – inaczej mania wielkości. Przesadne mniemanie o własnej wartości. Np.
- Megalomańskie poglądy Izabeli Łęckiej.
Miazmaty – czynniki rozkładowe, szkodliwe (wyziewy), przenośnie: demoralizujące, złe wpływy. Np.
- Społeczeństwo znalazło się pod wpływem niszczących miazmatów.
Mimesis, mimetyczny – naśladowniczy, odtwarzający. Np.
- Dzieło mimetyczne, mimetyzm jako technika twórcza.
Modyfikować – zmieniać, przekształcać, unowocześniać. Np.
- Dzieło zostało zmodyfikowane (ulepszone).
- Schemat postaci ulega modyfikacji.
O
Obligatoryjny – obowiązujący, konieczny, należny. Np.
- Wartości te wydają się obligatoryjne.
Oniryczny – dotyczący snów, odtwarzający marzenia senne. Np.
- W prozie Brunona Schulza przeważa obrazowanie oniryczne.
P
Pacyfizm – ruch, pogląd walczący o pokój, występujący przeciw wojnie. Pacyfista to miłośnik pokoju. Np.
- Ideą utworu jest pacyfizm, autor był absolutnym pacyfistą.
Parabola – porównanie lub specyficzna konstrukcja utworu, polegająca na przekazaniu treści uniwersalnych za pomocą przykładowej fabuły (przypowieść). Np.
- Proces Kafki to powieść parabola.
- Ten utwór ma paraboliczny charakter.
Percepcja – proces poznawczy, odbiór, postrzeganie. Np.
- W toku percepcji utworu…,
- Percepcja jest zjawiskiem złożonym.
Persona non grata – osoba niepożądana, zbędna, wręcz szkodliwa i niemile widziana. Np.
- Poczuł się jak persona non grata.
Pluralizm – wielość, jednoczesne istnienie wielu elementów, składników, poglądów. Np.
- Pluralizm polityczny – wielość partii, ugrupowań politycznych.
Porte-parole – osoba prezentująca poglądy autora, wyraziciel głosu twórcy. Np.
- Witold jest porte-parole Elizy Orzeszkowej.
Profetyzm – przepowiadanie przyszłości, proroctwo, także jako głoszenie woli Boga, bóstwa. Np.
- Jest to utwór o charakterze profetycznym.
- Profetyzm w „Dziadach” Mickiewicza.
R
Replika – odpowiedź na zarzuty, może być ustna lub pisemna. Np.
- Pisarz zareplikował natychmiast.
Ale też dokładne powtórzenie czegoś, wierna kopia.
Retrospekcja – „spoglądanie w tył”, odwołanie się do przeszłości, odtwarzanie przeżyć psychicznych, dzieciństwa itp. Np.
- Mamy do czynienia z retrospekcją, z ujęciem retrospektywnym, np. w „Granicy” Nałkowskiej.
Retardacja – opóźnienie, zatrzymanie. Chwyt używany w literaturze – by opóźnić dalszy ciąg akcji, autor wprowadza opis, dygresję. Np.
- Retardacja jest cechą eposu.
S
Schematyzacja – układanie utworu według wzoru, szablonu, schematu. Np.
- Socrealiści stosowali schematyzację treści.
Schematyczność, sztampowość – to negatywne cechy literatury, nie posiadają oryginalności spojrzenia.
Specyficzny – oryginalny, swoisty, typowy dla danej dziedziny. Np.
- Specyfika zawodu.
Spektakularny – widowiskowy, pokazowy, posiadający wartości sugestywnego obrazu. Np.
- To był spektakularny gest.
Subiektywny – indywidualny, prywatny, tylko z indywidualnego punktu widzenia. Np.
- Subiektywizm ocen. Subiektywna interpretacja.
Sugestywny – przekonywujący, trafiający do przekonania zniewalający. Np.
- Ogromnie sugestywny obraz.
Dobre sformułowanie, gdy mowa o filmie, spektaklu, koncercie.
Symultanizm – jednoczesność; sposób prezentowania akcji jednocześnie w kilku miejscach. Np.
- Sztukę średniowieczną charakteryzował symultanizm.
T
Tabelaryczny – w formie tabeli, ułożony w tabelę. Np.
- Tę interpretację można przedstawić tabelarycznie.
Transcendencja – istnienie na zewnątrz, ponad czymś. Np.
- Filozofia transcendentalna – uznająca istnienie absolutu poza rzeczywistością.
Transcendentalny – znajdujący się poza zasięgiem doświadczenia. Np.
- Według Kanta świat transcendentalny to świat rzeczy samych w sobie, przekraczających granice świadomości.
U
Uniformizm – jednolitość, brak zindywidualizowania, „ubranie” wszystkich w jeden mundur. Np.
- Autor dokonał uniformizacji posta. Na świecie zapanował uniformizm.
Uzurpować – przypisywać sobie prawo do stawiania werdyktów, sprawowania władzy, rościć niesłuszne pretensje. Np.
- Nie uzurpuję sobie praw do wydawania opinii na ten temat.
- Człowiek ten to uzurpator, bo bezprawnie zagarnął władzę.
Ale często stosowane w przenośni – bohater uzurpuje sobie prawo do szaleństwa.
W
Waloryzacja – od walor – czyli wartość, zaleta, cenna cecha. Waloryzacja to ustalenie wartości (ocena wartości), a także przywrócenie wartości rzeczom, które ją utraciły. Np.
- Waloryzacja śmierci w poezji baroku.
Werbalizacja – wypowiedź , ubranie myśli w słowa, nadanie myślom kształtu wypowiedzi. Np.
- Zwerbalizował swoje poglądy – wygłosił mowę.
Wertykalizm – strzelistość budowli, architektura wynosząca budynek wzwyż, podkreślanie jej pionowych elementów. Np.
- Wertykalny kościół gotycki znajdował się w centrum.
- Wertykalizm budowli przytłaczał ludzi.
Weryfikacja – sprawdzanie, badanie prawidłowości czegoś. Np.
- Poddaj weryfikacji (zweryfikuj) swoje poglądy.
- Poeta weryfikuje dotychczasowe poglądy i prezentuje się w nowym świetle.