Trudniejsza terminologia czyni pracę ambitniejszą. Dlatego, dla przypomnienia, załączamy mały słownik wyrazów obcych, które mogą się Wam przydać zarówno podczas pisania, jak i na egzaminach ustnych. Pamiętajcie: jeśli nie rozumiecie danego słowa, nie posługujcie się nim, ale też unikajcie nadmiaru obcej terminologii.

A

Adekwatny – czyli taki, który akurat tu pasuje, zgodny, odpowiedni. Może to być adekwatne stwierdzenie, cytat, bo świetnie odpowiada, jest dostosowany do treści. Np.

  • To obraz jest adekwatny do nastroju wiersza.

Amnezja – utrata pamięci. Np.

  • Amnezja jest typową cechą bohaterów prozy Konwickiego.

Analogia – równoległość, podobieństwo.

  • Analogiczne mogą być czyjeś losy, ujęcie tematu, kompozycja utworu.
  • Analogiczna jest np. biografia bohaterów – czyli ich życiorysy wykazują duże podobieństwa.

Antynomia – różnica, odrębność, nawet skrajne przeciwieństwo. Np.

  • Antynomia utworów polega na…
  • W wierszu poeta prezentuje antynomię dwóch światów…

B

Beletryzacja – wprowadzenie do tekstu elementów typowych dla literatury pięknej – fabuły, narracji, co daje utworowi charakter beletrystyki. Np.

  • Autor poddał utwór beletryzacji, dokument wzbogacił o opisy, akcję, postacie bohaterów.

C

Chronologiczny – ułożony według następstwa czasu, kolejno. Np. Wydarzenia w powieści przebiegają chronologicznie.

Corpus delicti – dowód rzeczowy, niezbicie świadczący o przestępstwie, czasem używany tylko jako „niezbity dowód”. Np.

  • Corpus delicti” tej teorii jest wypowiedź, fakt, zdarzenie.

D

Deformacja – odkształcenie, przeformowanie, zmiana kształtów naturalnych. Może np. występować deformacja świata w powieści (jest on zupełnie odkształcony, nierealny). Np.

  • Świat w ujęciu Brunona Schulza ulega deformacji.

Degeneracja – wynaturzenie, zwyrodnienie. Np.

  • Zdegenerowany bohater, zdegenerowane pokolenie – czyli negatywne, zwyrodniałe.

Degradacja – dosłownie jest to karne przeniesienie na niższe stanowisko. Często używa się tego terminu przenośnie – jako upadek, obniżenie stopy życiowej, utrata godności. Np.

  • Zdegradowane wartości – pozbawione swojej wagi, utrata wartości.

Deprecjonować – obniżać wartość czegoś. Np.

  • Deprecjonujesz zasługi pisarza – zaniżasz ich wartość.

Drakoński – szczególnie surowy, okrutny. Pochodzi od Drakona, ateńskiego prawodawcy z VII w. p.n.e., który wsławił się wybitną bezwzględnością. Np.

  • Drakoński system sprawowania władzy.

Dylemat – problem, trudny wybór między racjami, alternatywa. Np.

  • Bohater stanął wobec dylematu…

E

Egalitaryzm – pogląd uznający równość wszystkich ludzi wobec czegoś, powszechne prawo, dotyczące wszystkich. Np.

  • Egalitaryzm śmierci, miłości, przemijania.

Egalitaryzm jest np. cechą danse macabre w kulturze średniowiecza – śmierć zrównuje bowiem stany, nie uznaje różnic społecznych.

Ekspresja – wyrażanie przeżyć, uczuć. Np. Ekspresywny utwór (bogato obrazujący uczucia). Np.:

  • „Krzyk” Muncha to obraz pełen ekspresji.

Ekspozycja – wystawienie na pokaz, podkreślenie, wystawa (ekspozycja uczuć).

Erudycja – wiedza i obeznanie w jakiejś dziedzinie, wszechstronna znajomość rzeczy, oczytanie, erudyta to człowiek uczony, może popisać się erudycją (wiedzą).

Eskalacja – stopniowanie, wzmacnianie czegoś, narastanie. Np. Eskalacja napięcia.

Euforia – stan świetnego, przesadnie radosnego samopoczucia, radosnego nastroju hałaśliwej wesołości – popadł w euforię (cieszy się do przesady). Może bohater literacki, ale też i autor – popada w euforię, prezentując swoje opinie…

F

Femme fatale – kobieta fatalna, przynosząca pecha, nieszczęście każdemu, kto się z nią związał. Np.

  • Ta bohaterka była prawdziwą femme fatale.

Fin de siècle – koniec wieku. Termin używany najczęściej do określenia końca wieku XIX – epoka schyłkowości i dekadentyzmu. Np.

  • Fin de siècle we Francji przybrał formę…

Frustracja – stan napięcia emocjonalnego, przygnębienia, poczucia niemocy i bezsensu działań. Np.

  • Popaść w stan frustracji.

Frenetyczny – gwałtowny, entuzjastyczny, wręcz szaleńczy, pełen zapału.

Futurystyczny – przyszłościowy, wychodzący w przyszłość (futurus = przyszły). Np.

  • Poglądy poetów można nazwać futurystycznymi.

H

Hedonizm – doktryna uznająca przyjemność i rozkosz za cel życia, jedyne dobro, motyw ludzkich działań. Sformułowana przez Arystypa z Cyreny. Np.

  • Twórczość tę cechuje hedonizm.

I

Iluminacja – olśnienie, nagłe oświecenie. Np. Doszedł do prawdy drogą iluminacji.

Iluzoryczny – oparty na iluzji, złudny, zwodniczy, pozorny Np.

  • Iluzoryczne nadzieje, wyobrażenia.

Termin przydatny przy opisywaniu idealistów.

Introspekcja – spojrzenie wewnątrz, obserwacja własnych przeżyć psychologicznych, samoobserwacja. Np.

  • Pisarz dokonuje introspekcji.

K

Komparatystyka – badanie polegające na porównywaniu, obserwowaniu zależności. Np.

  • Analiza komparatystyczna utworów poetyckich… (porównawcza).

Porównując Kmicica z Soplicą, prowadzisz pracę komparatystyczną.

Kompendium – skrót, zbiór podstawowych informacji. Np.

  • Kompendium wiedzy.

Korelacja – powiązanie, wzajemna zależność, współdziałanie. Np.

  • Korelacja przedmiotów nauczania.

Kreacja – stwarzanie świata, postaci, gra aktorska, także strój – wybitnie elegancki, oryginalny. Np.

  • Pojawiła się w olśniewającej kreacji.
  • Kreacja bohatera literackiego w powieści zachwyca czytelnika.
  • Stworzyła na scenie niezwykłą kreację.

M

Megalomania – inaczej mania wielkości. Przesadne mniemanie o własnej wartości. Np.

  • Megalomańskie poglądy Izabeli Łęckiej.

Miazmaty – czynniki rozkładowe, szkodliwe (wyziewy), przenośnie: demoralizujące, złe wpływy. Np.

  • Społeczeństwo znalazło się pod wpływem niszczących miazmatów.

Mimesis, mimetyczny – naśladowniczy, odtwarzający. Np.

  • Dzieło mimetyczne, mimetyzm jako technika twórcza.

Modyfikować – zmieniać, przekształcać, unowocześniać. Np.

  • Dzieło zostało zmodyfikowane (ulepszone).
  • Schemat postaci ulega modyfikacji.

O

Obligatoryjny – obowiązujący, konieczny, należny. Np.

  • Wartości te wydają się obligatoryjne.

Oniryczny – dotyczący snów, odtwarzający marzenia senne. Np.

  • W prozie Brunona Schulza przeważa obrazowanie oniryczne.

P

Pacyfizm – ruch, pogląd walczący o pokój, występujący przeciw wojnie. Pacyfista to miłośnik pokoju. Np.

  • Ideą utworu jest pacyfizm, autor był absolutnym pacyfistą.

Parabola – porównanie lub specyficzna konstrukcja utworu, polegająca na przekazaniu treści uniwersalnych za pomocą przykładowej fabuły (przypowieść). Np.

  • Proces Kafki to powieść parabola.
  • Ten utwór ma paraboliczny charakter.

Percepcja – proces poznawczy, odbiór, postrzeganie. Np.

  • W toku percepcji utworu…,
  • Percepcja jest zjawiskiem złożonym.

Persona non grata – osoba niepożądana, zbędna, wręcz szkodliwa i niemile widziana. Np.

  • Poczuł się jak persona non grata.

Pluralizm – wielość, jednoczesne istnienie wielu elementów, składników, poglądów. Np.

  • Pluralizm polityczny – wielość partii, ugrupowań politycznych.

Porte-parole – osoba prezentująca poglądy autora, wyraziciel głosu twórcy. Np.

  • Witold jest porte-parole Elizy Orzeszkowej.

Profetyzm – przepowiadanie przyszłości, proroctwo, także jako głoszenie woli Boga, bóstwa. Np.

  • Jest to utwór o charakterze profetycznym.
  • Profetyzm w „Dziadach” Mickiewicza.

R

Replika – odpowiedź na zarzuty, może być ustna lub pisemna. Np.

  • Pisarz zareplikował natychmiast.

Ale też dokładne powtórzenie czegoś, wierna kopia.

Retrospekcja – „spoglądanie w tył”, odwołanie się do przeszłości, odtwarzanie przeżyć psychicznych, dzieciństwa itp. Np.

  • Mamy do czynienia z retrospekcją, z ujęciem retrospektywnym, np. w „Granicy” Nałkowskiej.

Retardacja – opóźnienie, zatrzymanie. Chwyt używany w literaturze – by opóźnić dalszy ciąg akcji, autor wprowadza opis, dygresję. Np.

  • Retardacja jest cechą eposu.

S

Schematyzacja – układanie utworu według wzoru, szablonu, schematu. Np.

  • Socrealiści stosowali schematyzację treści.

Schematyczność, sztampowość – to negatywne cechy literatury, nie posiadają oryginalności spojrzenia.

Specyficzny – oryginalny, swoisty, typowy dla danej dziedziny. Np.

  • Specyfika zawodu.

Spektakularny – widowiskowy, pokazowy, posiadający wartości sugestywnego obrazu. Np.

  • To był spektakularny gest.

Subiektywny – indywidualny, prywatny, tylko z indywidualnego punktu widzenia. Np.

  • Subiektywizm ocen. Subiektywna interpretacja.

Sugestywny – przekonywujący, trafiający do przekonania zniewalający. Np.

  • Ogromnie sugestywny obraz.

Dobre sformułowanie, gdy mowa o filmie, spektaklu, koncercie.

Symultanizm – jednoczesność; sposób prezentowania akcji jednocześnie w kilku miejscach. Np.

  • Sztukę średniowieczną charakteryzował symultanizm.

T

Tabelaryczny – w formie tabeli, ułożony w tabelę. Np.

  • Tę interpretację można przedstawić tabelarycznie.

Transcendencja – istnienie na zewnątrz, ponad czymś. Np.

  • Filozofia transcendentalna – uznająca istnienie absolutu poza rzeczywistością.

Transcendentalny – znajdujący się poza zasięgiem doświadczenia. Np.

  • Według Kanta świat transcendentalny to świat rzeczy samych w sobie, przekraczających granice świadomości.

U

Uniformizm – jednolitość, brak zindywidualizowania, „ubranie” wszystkich w jeden mundur. Np.

  • Autor dokonał uniformizacji posta. Na świecie zapanował uniformizm.

Uzurpować – przypisywać sobie prawo do stawiania werdyktów, sprawowania władzy, rościć niesłuszne pretensje. Np.

  • Nie uzurpuję sobie praw do wydawania opinii na ten temat.
  • Człowiek ten to uzurpator, bo bezprawnie zagarnął władzę.

Ale często stosowane w przenośni – bohater uzurpuje sobie prawo do szaleństwa.

W

Waloryzacja – od walor – czyli wartość, zaleta, cenna cecha. Waloryzacja to ustalenie wartości (ocena wartości), a także przywrócenie wartości rzeczom, które ją utraciły. Np.

  • Waloryzacja śmierci w poezji baroku.

Werbalizacja – wypowiedź , ubranie myśli w słowa, nadanie myślom kształtu wypowiedzi. Np.

  • Zwerbalizował swoje poglądy – wygłosił mowę.

Wertykalizm – strzelistość budowli, architektura wynosząca budynek wzwyż, podkreślanie jej pionowych elementów. Np.

  • Wertykalny kościół gotycki znajdował się w centrum.
  • Wertykalizm budowli przytłaczał ludzi.

Weryfikacja – sprawdzanie, badanie prawidłowości czegoś. Np.

  • Poddaj weryfikacji (zweryfikuj) swoje poglądy.
  • Poeta weryfikuje dotychczasowe poglądy i prezentuje się w nowym świetle.