Józef Baran

Bajka o babciach

rodzą się po raz trzeci
w aureoli srebrnych włosów
i uczą od wnucząt
stawiania pierwszych kroków
potem przystępują z nimi
do pierwszej komunii

wprost trudno sobie wyobrazić
że nie były kiedyś babciami
nieśmiertelnymi w swej pogodzie
które świeciły świecą świecić będą
choćby się wszystko zmieniło na amen

mężów ich dawno już nie ma
albo przejedzeni życiem
z niesmakiem dopijają
nawarzone piwo

gdy one zreinkarnowane
przy promiennym źródle
niestrudzone szafarki światła
dzielą je między wnuki
sprawiedliwie po równo

wyglądają wtedy jakby wiecznie miały żyć
śmierci po prostu nie zauważają
choć zagląda im w oczy
mają przecież tak strasznie dużo
do załatwienia
w tym swoim kolejnym wcieleniu

Autor

Józef Baran. Zawód – poeta! Ale nie tylko. Pracował jako górnik, nauczyciel, dziennikarz. Wydał kilkanaście zbiorów wierszy.

Tytuł

Tytuł pozornie wskazuje na gatunek – bajkę. Cały utwór miał być „bajką o babci”. Ale nie odnajdziecie tu cech gatunkowych charakterystycznych dla bajki. Ani morału, ani dydaktyzmu, ani wskazówek czy wzorców. Dlaczego więc pojawia się to słowo w tytule? Może być ono w tym wypadku synonimem wyrazów: historia, opowiastka.

Konteksty kultury

Nawiązania do religii, dogmatów wiary (nie tylko elementy religii chrześcijańskiej).

  • Niektóre zwroty z Pisma Świętego, są przekształcone, stylizowane na język biblijny:
    – Biblijne: „ten, który jest, był i będzie” – w wierszu: „które świeciły świecą świecić będą”,
    – „na amen”, co w wierszu oznacza – na zawsze, absolutnie.
    Poza tymi zwrotami pojawiają się też słowa, które mają związek z religią, np.: aureola, pierwsza komunia, nieśmiertelność, światło, amen, promienne źródło, wieczność, śmierć. „Nasze babcie” są więc głęboko zakorzenione w religii i kulturze chrześcijańskiej.
  • Jest też nawiązanie do wschodnich religii – pojawiają się wyrażenia „reinkarnacja” = „kolejne wcielenie”.

Na pierwszy rzut oka:

  • rymów – brak;
  • znaków interpunkcyjnych – brak;
  • liczba sylab w wersach – różna;
  • liczba wersów w zwrotkach – różna.

Motyw główny

Ten wiersz to właściwie apoteoza wszystkich babć, a więc ukazanie ich w chwale i świetności. Życie kobiety jest tu podzielone na trzy etapy – najpierw trzeba być dzieckiem, potem matką, żeby wreszcie zostać babcią. I właśnie bycie nią to trzecie „wcielenie” kobiety. To wtedy te wszystkie siwe i zmęczone życiem kobiety „rodzą się po raz trzeci/ w aureoli srebrnych włosów”. Zyskują tym samym nowe siły i zastrzyk energii życiowej. Babcia staje się ostoją, fundamentem, filarem dla swoich wnuków. Od początku czuwa nad nimi, jest przy nich w najważniejszych momentach ich życia – pierwszy kroczek, pierwsza komunia. Uczy się życia na nowo razem ze swoimi wnukami, poznaje je raz jeszcze, ale teraz już w zupełnie innej roli. Ta nowa rola zobowiązuje – uczy cierpliwości, radości, pogody ducha, sprawiedliwości. I przede wszystkim daje zajęcie – dzięki niemu nie odczuwa się upływu czasu, mijających lat i zbliżającej się śmierci.

A dziadkowie?
Przywołani są w wierszu na zasadzie kontrastu dla wspaniałych babć – bynajmniej wnukami się nie zajmują – zmęczeni życiem bez żadnej nadziei czekają na kolejny dzień. To babcia jest więc w tym wierszu wyniesiona na piedestał, staje się ona nieomal świętą w tej swojej „aureoli”.

Podmiot liryczny

Nie ujawnia się bezpośrednio w tym utworze – nic o nim nie wiemy. Utwór należy do liryki pośredniej – „ja” liryczne jest ukryte, a świat w wierszu poznajemy poprzez bezosobową refleksję.

Budowa utworu

Wiersz jest zbudowany z pięciu strof, ale różna jest ilość wersów w strofach i sylab w wersach – nie ma pod tym względem istotnej regularności. I jak to często bywa we współczesnej poezji, jest to wiersz wolny, czyli pozbawiony wszelkich znaków interpunkcyjnych. Nie ma w nim też żadnych rymów, a taki nazywamy wierszem białym.

 

Środki stylistyczne

Metafory

  • „w aureoli srebrnych włosów” – srebrne, czyli siwe włosy nadają naszym babciom powagi, ale też chwały, wszak aureolą otacza się głowy świętych;
  • „nieśmiertelnymi w swej pogodzie” – babcia zawsze ma dla swoich wnuków mnóstwo cierpliwości, radości, dobrych słów – jest zawsze uśmiechnięta i radosna;
  • „które świeciły świecą świecić będą / choćby się wszystko zmieniło na amen” – w Piśmie Świętym mówi się o Bogu, „który był, jest i będzie”. Babcia więc, na wzór Boga niemalże, była przy wnukach od momentu ich narodzin, zawsze jest przy nich i będzie czuwać bez względu na wszystko, choćby się wszystko zupełnie zmieniło, czyli właśnie „na amen”. Dlaczego świecą? Jaśnieją pogodą ducha, jaśnieją ich aureole – symbole świętości i nieśmiertelności;
  • „przejedzeni życiem” – mężowie babć, czyli dziadkowie, są zmęczeni życiem, nie mają w sobie takich niespożytych sił jak one;
  • „z niesmakiem dopijają nawarzone piwo” – przez całe swoje życie „nie grzeszyli świętością” i teraz muszą ponieść tego konsekwencje, sami są sobie winni;
  • „niestrudzone szafarki światła” – ich siły w obdarowywaniu wnuków ciepłem i miłością są niespożyte – w tym dzieleniu są sprawiedliwe, wszystkich kochają po równo.
  • „śmierci po prostu nie zauważają / choć zagląda im w oczy” – miłość do wnuków dodaje babciom skrzydeł, a ujmuje lat. W natłoku obowiązków nie rozmyślają o tym, że coraz bardziej zbliżają się do śmierci.

Porównania

  • „wyglądają wtedy jakby wiecznie miały żyć” – porównanie babć do wiecznego życia – wyglądają na szczęśliwe i beztroskie.

Epitety

  • Np. „srebrne włosy”, „niestrudzone szafarki” – epitety wzbogacają słownictwo wiersza, opisują babcie – ich wygląd zewnętrzny i wyjątkowe cechy charakteru.

Przerzutnie

  • „nie były kiedyś babciami / nieśmiertelnymi w swej pogodzie”
  • „przejedzeni życiem / z niesmakiem dopijają/ nawarzone piwo”
  • „dużo do załatwienia / w tym swoim kolejnym wcieleniu”

Przerzutnie dynamizują wypowiedź i dzięki ich zastosowaniu język utworu jest bardziej zwykły, zbliżony do naszych codziennych wypowiedzi.

 

Słowniczek trudniejszych wyrazów

  • Aureola
    1. krąg świetlny, złoty, otaczający na obrazach i rzeźbach głowy osób świętych;
    2. przen. urok, świetność, chwała, splendor
  • Reinkarnacja
    Według niektórych wschodnich religii wiara w wielokrotne odradzanie się człowieka po śmierci przez wstępowanie jego duszy w ciało innej istoty; wędrówka dusz.
  • Szafarka
    Tu: osoba rozdająca coś, zarządzająca czymś, zawiadująca czymś;
    (dawniej: osoba dozorująca gospodarstwo – mająca w swojej opiece klucze i zarządzająca spiżarnią).

Zobacz:

Józef Baran – Wigilia