Upodobnienia i uproszczenia

Do upodobnień, czyli przekształceń postaci fonetycznej wyrazów, dochodzi pod wpływem sąsiedztwa głosek.
Jeśli podczas wymowy stykają się ze sobą dwie spółgłoski – bezdźwięczna i dźwięczna, jedna z nich upodabnia się do drugiej (traci lub zyskuje dźwięczność).

Najważniejsze rodzaje upodobnień

  • I. upodobnienia pod względem dźwięczności:
    • udźwięcznienia – głoska bezdźwięczna pod wpływem sąsiedztwa dźwięcznej udźwięcznia się, np. prośba (wymawiamy: [proźba])
    • ubezdźwięcznienia – głoska dźwięczna pod wpływem bezdźwięcznej ubezdźwięcznia się, np. krzyk (wymawiamy: [kszyk])
    • ubezdźwięcznienia na końcu wyrazu – utrata dźwięczności w wygłosie, np. stóg (czytamy: [stók])
  • II. upodobnienia pod względem miejsca artykulacji
    występują, gdy w danym wyrazie sąsiadują ze sobą dwie spółgłoski i każda z nich ma inne miejsce artykulacji. Wtedy jedna zazwyczaj upodabnia się w tym zakresie do drugiej, np.
    (zdziwić, sczesać).


Upodobnienia pod względem dźwięczności

Upodobnienia jest to zjawisko polegające na przekształceniu postaci fonetycznej wyrazu pod wpływem sąsiedztwa głosek.

Ubezdźwięcznienia

  • Ubezdźwięcznienie postępowe
    Wyraz przemiana piszemy przez rz, ale wymawiamy [pszemiana]. Zamiast dźwięcznego rz słychać bezdźwięczne sz. Spółgłoska rz podczas wymowy traci swą dźwięczność. Obie głoski upodobniają się do siebie pod względem dźwięczności. W tym przypadku jest to ubezdźwięcznienie postępowe. Dlaczego? Ponieważ przebiega w tym samym kierunku co cały wyraz. Zwróć uwagę na poniższe przykłady. Pierwsze głoski wymawiamy bezdźwięcznie (k, p, t) i one to powodują ubezdźwięcznienie następujących
    po nich dźwięcznych spółgłosek.
    piszemy: mówimy:
    krzak [kszak] (ubezdźwięcznienie postępowe)
    trzeba [tszeba] (ubezdźwięcznienie postępowe)
    krzyk [kszyk] (ubezdźwięcznienie postępowe)
    przyjęcie [tszcina] (ubezdźwięcznienie postępowe)
  • Ubezdźwięcznienie wsteczne
    W wyrazie ławka w traci dźwięczność pod wpływem bezdźwięcznego k.
    Skojarz kierunek upodobnienia k wpływa na w, ławka mówimy: [łafka]. Jest to upodobnienie wsteczne. Dlaczego?
    Przebiega w kierunku odwrotnym niż cały wyraz, jakby „do tyłu”.
    piszemy: mówimy:
    babka [bapka] (ubezdźwięcznienie wsteczne)
    trawka [trafka] (ubezdźwięcznienie wsteczne)
    krówka [krófka] (ubezdźwięcznienie wsteczne)
  • ubezdźwięcznienia na końcu wyrazu
    W języku polskim większość spółgłosek dźwięcznych na końcu wyrazu traci dźwięczność, np.
    miód wymawiamy jako [miót],
    chleb jako [chlep].
    Jak nazywa się to zjawisko? Jest to ubezdźwięcznienie w wygłosie. Wygłos to po prostu koniec wyrazu.

Zwróć uwagę na miejsce zachodzenia zmian

Gdzie występują upodobnienia?

Upodobnienie między wyrazami

Spółgłoski upodobniające się do siebie pochodzą z dwóch sąsiadujących wyrazów. Tu pod uwagę bierz ostatnią spółgłoskę pierwszego wyrazu i pierwszą spółgłoskę następnego wyrazu, np.

piszemy: mówimy:

jak dobrze [jag dobrze] (dźwięczne d powoduje udźwięcznienie bezdźwięcznego k)
chodź szybko [choć szybko] (bezdźwięczne sz powoduje ubezdźwięcznienie dźwięcznego )
wykład ciekawy [wykłat ciekawy] (bezdźwięczne c powoduje ubezdźwięcznienie dźwięcznego d)
mów szybciej [móf szybciej] (bezdźwięczne sz powoduje ubezdźwięcznienie dźwięcznego w)

 

Udźwięcznienia

Słowo prośba brzmi jak groźba, bo sąsiedztwo dźwięcznego b udźwięcznia nam poprzednią bezdźwięczną spółgłoskę ś.
Taki proces może zachodzić wewnątrz wyrazu albo – na granicy dwóch wyrazów.

piszemy: mówimy:

brat Olka [brad Olka] (udźwięcznienie wsteczne)
las o zmroku [laz o zmroku] (udźwięcznienie wsteczne)
plac robót [pladz robót] (udźwięcznienie wsteczne)

Uwaga!
Wszystkie upodobnienia międzywyrazowe są wsteczne w przeciwieństwie do upodobnień wewnątrzwyrazowych. Te mogą być i takie, i takie.

 

II. Upodobnienia pod względem miejsca artykulacji

Wymawiając słowo zdzierać słyszymy [ździerać], co jest spowodowane sąsiedztwem dwóch spółgłosek z i . Pierwsza jest przedniojęzykowa, druga – środkowo-językowa, a więc mają, różne miejsca artykulacji. Przy swobodnej wymowie, zamiast spółgłoski przedniojęzykowej z wymawiamy środkowojęzykową ź: z + dź wymawiamy jako ź + dź

  • zamiast: przedniojęzykowa + środkowojęzykowa
  • otrzymujemy: środkowojęzykowa + środkowojęzykowa

I mamy upodobnienie pod względem miejsca artykulacji. Na dodatek wewnątrzwyrazowe. I wsteczne.
Nazywamy je tak, bo przebiega w odwrotnym kierunku niż cały wyraz. Przykłady:

  • rozdzierać wymawiamy jak: [roździerać]
  • sczesać [szczesać]
  • Zdzisław [Ździsław]


Jak wskazać i nazwać rodzaje upodobnień

  • Najpierw należy ustalić, jakiego typu zachodzi upodobnienie – czy będzie to udźwięcznienie (głoskę bezdźwięczną wymawiasz dźwięcznie pod wpływem sąsiadującej z nią dźwięcznej głoski), czy też ubezdźwięcznienie (czyli głoska dźwięczna traci swą dźwięczność pod wpływem sąsiedniej, bezdźwięcznej głoski).
  • Następnie trzeba sprawdzić, w którą stronę działa upodobnienie – czy jest wsteczne, czy postępowe. Najlepiej narysuj sobie strzałkę, która głoska działa na którą – wtedy bez problemu ustalisz kierunek upodobnienia, np. w wyrazie kłódka: bezdźwięczne k działa na dźwięczne d i upodabnia je do siebie – dlatego wymawiamy je jako bezdźwięczne t [kłótka].
  • Pamiętaj, że w języku polskim zachodzi jeszcze jeden typ ubezdźwięcznienia – utrata dźwięczności spółgłoski na końcu wyrazu. To zjawisko nazywamy ubezdźwięcznieniem w wygłosie.
  • Musisz wiedzieć, że upodobnienia mogą zachodzić nie tylko w jednym wyrazie (to upodobnienia wewnątrzwyrazowe) ale i między dwoma wyrazami (upodobnienia międzywyrazowe) – bierzesz wtedy pod uwagę ostatnią spółgłoskę pierwszego wyrazu i pierwszą spółgłoskę drugiego wyrazu.

Przykłady:

  • posiedź chwilkę – wymawiamy [posieć chfilkę] – zachodzą tu dwa upodobnienia:
    • ubezdźwięcznienie międzywyrazowe wsteczne (dźwięczne pod wpływem bezdźwięcznego ch z następnego wyrazu wymawiamy jako bezdźwięczne ć)
    • ubezdźwięcznienie wewnątrzwyrazowe postępowe (dźwięczne w pod wpływem bezdźwięcznego ch wymawiamy jako bezdźwięczne f),
  • trzask – wymawiamy [tszask] – ubezdźwięcznienie wewnątrzwyrazowe postępowe (dźwięczne rz pod wpływem bezdźwięcznego t wymawiamy jako bezdźwięczne sz),
  • prośba – wymawiamy [proźba] – udźwięcznienie wewnątrzwyrazowe wsteczne (bezdźwięczne ś pod wpływem dźwięcznego b wymawiamy jako dźwięczne ź),
  • chleb – wymawiamy [chlep] – ubezdźwięcznienie w wygłosie (dźwięczne b na końcu wyrazu wymawiamy jak bezdźwięczne p).

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Fonetyka