- Palatalizacja – zmiękczenie spółgłosek pod wpływem tzw. samogłosek przednich (e, ę, i, ü, ì). Najwcześniej objęło spółgłoski tylnojęzykowe k, g, ch, z tego powodu mamy takie oboczności, jak ręka : rączka : ręce czy noga : nożny : nóżka. Później proces objął też inne spółgłoski, czego wynikiem są wymiany: mama : mamie, łapa : łapie.
- Przegłos polski – zaszedł między IX a XI wiekiem wyłącznie w języku polskim (stąd nazwa). Polegał na przemianie e:o lub e:a, jeśli e znajdowało się po spółgłosce miękkiej, a przed spółgłoską przedniojęzykowo-zębową twardą (t, d, s, z, n, r, ł). Stąd mamy wieniec, ale wianek, las, ale leśny, pleść, ale plotę, biały, ale bielić.
- Zanik jerów (XI-XII wiek) – jego wynikiem jest tzw. e ruchome, widoczne w obocznościach: sen : snu, kupiec : kupca, dzień : dnia itp.
Jery – samogłoski zredukowane czy inaczej półsamogłoski, odziedziczone przez polszczyznę po języku prasłowiańskim. Jery (twardy – ú i miękki – ь) występowały w dwóch pozycjach: mocnej i słabej (ostatni jer w wyrazie był słaby, przedostatni mocny, trzeci od końca słaby itd.). Jery w pozycji słabej zanikły, nie pozostawiając śladów (co najwyżej zmiękczenie w przypadku jeru miękkiego), jery w pozycji mocnej przekształciły się w e (jer twardy) lub ie (jer miękki). Przykład: chłopьcъ : chłopъca – stąd dziś oboczność chłopiec : chłopca.
- Wzdłużenie zastępcze – proces również mający u podstaw zanik jerów. Po ich zniknięciu czasem wyraz okazywał się krótszy o jedną sylabę, np. mio-dú – miod, pie-ro-gú – pie-rog. Nadwyżka energii służącej do wymawiania tego słowa była wówczas niekiedy wykorzystywana do zmienienia samogłoski w poprzedniej sylabie w długą (stąd nazwa procesu). Po zaniku iloczasu z samogłosek długich powstały tzw. samogłoski ścieśnione, wymawiane wyżej, np. o ścieśnione było dźwiękiem pomiędzy głoskami o oraz u. Z czasem upodobniło się w wymowie do u (to dzisiejsze ó). Obecność w języku polskim u i ó jest więc śladem historycznych przemian języka polskiego.
Termin:
iloczas – zjawisko występowania w języku samogłosek długich, krótkich i zredukowanych; odziedziczone po języku prasłowiańskim, występowało w polszczyźnie do XVI wieku.
Zobacz: