Świat ciągle się zmienia – pojawiają się nowe zjawiska i przedmioty, które trzeba nazwać. Czasami zapożyczamy nazwę z obcego języka, innym razem musimy utworzyć nowy wyraz.
Co to takiego te neologizmy?
Neologizmy to nowo utworzone wyrazy, które służą do nazywania nowych przedmiotów, zjawisk czy pojęć. Kiedy takie wyrazy przestają być neologizmami? Kiedy upowszechnią się, na stałe wejdą do języka.
Rodzaje neologizmów
- Słowotwórcze – utworzone od wyrazów już istniejących za pomocą odpowiednich formantów.
Zwróć uwagę, że nowe wyrazy tworzone są za pomocą formantów charakterystycznych dla określonych funkcji – np. nowo utworzone nazwy wykonawcy czynności: program’-ista, hoke-ista, bas’-ista.
- Znaczeniowe – to wyrazy od dawna istniejące w języku, którym nadano nowe znaczenie, np. myszka – małe zwierzątko i myszka – urządzenie komputerowe; wieża – wysoka budowla i wieża – zestaw do odtwarzania muzyki.
- Frazeologiczne – czyli nowe połączenia znanych wyrazów, np. pirat drogowy, margines społeczny.
- Neologizmy artystyczne – to wyrazy utworzone przez poetę lub pisarza, stosowane jako środki stylistyczne w danym utworze. Tworzą indywidualny styl artysty, służą stworzeniu języka artystycznego, który byłby mniej banalny i codzienny, a bardziej poetycki. Mistrzem neologizmów artystycznych był młodopolski poeta, Bolesław Leśmian.
Czy wszystkie neologizmy przyjmują się w języku?
Oczywiście, że nie. Przede wszystkim w języku nie funkcjonują dłużej wyrazy oznaczające przedmioty i zjawiska, które na krótko się pojawiły i zniknęły. Poza tym nowe wyrazy muszą być tworzone poprawnie – czyli zgodnie z zasadami słowotwórstwa, to znaczy przy użyciu odpowiednich dla danych kategorii formantów. Wróćmy do programisty – formant -ista określa nazwę wykonawców czynności. Niepoprawny byłby natomiast wyraz programik (ponieważ -ik to formant występujący w nazwach zdrobniałych) ani programalnik (formant -alnik wskazuje na nazwy narzędzi). Nie przyjmą się również neologizmy, które są zbędne – niepotrzebny będzie przymiotnik obuwiowy, skoro mamy przymiotnik obuwniczy.
Poćwicz!
Przeczytaj wiersz Juliana Tuwima – w ten sposób najlepiej zrozumiesz neologizmy artystyczne.
Wanda
woda wanda wiślana
głaź głębica srebliwa
po ciemurzu pazurem
wodzi jaskro księżawiec
sino płynie dno śpiewa
woda wanda ruślana
czesze włosy świetłodzie
topiel dziewny kaziewny
Spróbuj się zastanowić, z jakich słów mogły powstać utworzone przez Tuwima neologizmy i co oznaczają.
Zobacz:
9. Zanalizuj następujące neologizmy słowotwórcze: azylant, zmywarka, komputeryzować.