W zdaniu pojedynczym stosujemy

• Przecinek oddziela takie same części zdania (przydawki, podmioty, okoliczniki) tworzące szereg:
  • Polacy, Niemcy, Węgrzy i Czesi spotkali się… (podmiot szeregowy)
  • Ona jest kobietą fantastyczną, piękną, intrygującą. (przydawki przymiotne)
  • Wrócił do szkoły zdrowy, wypoczęty, pełen sił i ochoty do nauki.
  • Rzecz dzieje się na Litwie, w powiecie nowogródzkim, w okolicach Soplicowa i Dobrzynia w latach 1811-1812.
  • Efektem jest „Pan Tadeusz”, pełen nostalgii poemat narodowy o raju utraconym.

Uwaga! Nie oddzielamy przecinkiem przydawek nierównorzędnych:
Kolejny czarny płaszcz kupiłam w Rzymie.
(pierwsza przydawka określa całe połączenie – drugą przydawkę i określany rzeczownik).

Zapamiętaj prostą zasadę: czasowniki w zdaniu muszą być oddzielone albo spójnikiem, albo przecinkiem, np.
Mama ugotowała wczoraj zupę, ulepiła pierogi i upiekła ciasto.

• Przecinek występuje między elementami powtórzonymi:
  • Długo, długo o tym myślał.
  • W Dobrzynie, bracie, wielkie, wielkie zamieszanie.

• Poprzedza spójniki o funkcji przeciwstawnej i wynikowej: ale, lecz, a, więc, toteż, zatem, jednak:
  • Mówił szybko, ale wyraźnie.
  • Dobro zawsze zwycięża, a nie zło.
  • Marek pilnie się uczył, toteż egzamin zdał doskonale.
  • Starał się, jednak nie udało mu się zakwalifikować do finału.

• Poprzedza konstrukcje dopełniające, precyzujące:
  • Pociąg do stolicy, czyli Warszawy.

• Przecinkiem oddziela się wyrażenia porównawcze, jeśli mają charakter dopowiedzenia:
  • Dziś, podobnie jak wczoraj, nie położę się spać.

• Zwykle umieszcza się przecinek w porównaniach paralelnych:
  • zarówno…, jak (i);
  • Podobnie ubierali się zarówno mieszczanie, jak i szlachta.
  • tak…, jak.
  • Był tak szybki, jak wiatr.

Uwaga! Jeśli porównanie składa się tylko z wyrazu porównującego (jak, jakby, jako) i słowa-skojarzenia, przecinka nie ma: Ma zęby jak koń.

• Gdy zastosujemy wtrącenie, dodatkowe uzupełnienie treści składające się z kilku słów, imiesłowów, wyrażeń przyimkowych, musimy oddzielić je przecinkiem:
  • Lubił czytać książki, głównie przygodowe, od początku nauki w szkole.
  • Zagospodarowali się tu, jak widać, na dobre.
  • Matematyka jest, moim zdaniem, jednym z najciekawszych przedmiotów.
  • Mickiewicz urodził się na Litwie, w Nowogródku, i Litwę zawsze uważał za swoją ojczyznę.
  • Mickiewicz pisze swoje dzieło w latach 1832-1834, już na emigracji, w Paryżu.

• Oddziela się przecinkiem wyrazy w wołaczu, zwykle poza związkami składniowymi:
  • Pani Ewo, proszę wejść!
  • Panie Tadeuszu, nich pan podejdzie!
  • Tomek, przestań hałasować!

• Po wykrzyknieniach typu: och, ach, ech, oj, stojących na początku zdania, umieszcza się przecinek, np.:
  • Ach, gdyby to można było przewidzieć.

• Wyrazy stojące poza zdaniem: ściśle, słowem, innymi słowy, rzeczywiście ujmuje się przecinkiem, np.:
  • Słowem, jest to coś, co mogłoby się stać tematem najbardziej wstrząsającego dramatu.
  • Innymi słowy, oblała egzamin.
  • Rzeczywiście, nawet to ładne.

W zdaniu pojedynczym nie stosujemy

• i, oraz, albo, lub, tudzież, a, bądź, czy, ani, jakby, niż, ni.
  • Wrócił do pracy zdrowy i wypoczęty.
  • Chciałbym się uczyć biologii lub chemii.
  • Nie poruszał ręką ani nogą.
  • Między ustami a brzegiem pucharu.

Uwaga! Gdy te spójniki są powtórzone, oddziela się je przecinkami:
Lubił i komedie, i horrory, i melodramaty.

• Jeśli porównanie składa się tylko z wyrazu porównującego (jak, jakby, jako) i słowa – skojarzenia, przecinka nie ma:
  • Ma zęby jak koń.

W zdaniu złożonym

• Jeśli mamy do czynienia ze zdaniem podrzędnie złożonym, przecinek stawiamy w wypadku połączenia zdań następującymi spójnikami i zaimkami:
  • by, aby, żeby,
  • bowiem, albowiem, bo,
  • gdyż, ponieważ,
  • że, aż,
  • jak, niż,
  • który, kiedy, gdzie,
  • mimo że,
  • póki,
  • co,
  • choć.

• Wszedł, aby móc sprawdzić.
• Powiedz, jak to robisz.
• Uważaj, co jesz.
• Mickiewicz od 1829 roku przebywał w Odessie, gdzie poznał środowisko postępowej inteligencji rosyjskiej.

Uwaga! Nie rozdziela się połączeń: chyba że, mimo że, właśnie gdy, zwłaszcza że, pod warunkiem że. Przecinek stawia się przed nimi: Ojciec nie wiedział, mimo że powinien.

Pamiętaj! Przecinkiem rozdzielasz zdanie podrzędne od zdania nadrzędnego:

• bez względu na kolejność tych zdań;
• bez względu na to, czy zdanie podrzędne jest połączone z nadrzędnym za pomocą spójnika, czy zaimka względnego.
  Kiedy deszcz przestał padać, na niebie pojawiła się tęcza.
  Robert biegł tak szybko, że nie mogłem go dogonić.
  Zachwyciły mnie Bieszczady, w które wybrałem się w zeszłym roku.

• Zawsze oddzielone są zdania współrzędne bezspójnikowe:
  • Wyszedł wczoraj, nie wrócił.
  • Czuł się nie najlepiej, jechał coraz wolniej.
  • Zawodnik biegł, wszyscy patrzyli na niego z podziwem.

• przeciwstawne (wprowadzają je odpowiednie spójniki: a, ale, lecz, zaś, natomiast):
  • Ja mówię jedno, a ona coś zupełnie innego.
  • Przy jego boku walczyły Legiony Polskie, a cesarz cenił sobie odwagę Polaków
  • Już mieli zaczynać, lecz ktoś im przeszkodził.
  • Ja się starałem, natomiast Marek nie.
  • Ksiądz Robak umiera raniony w bitwie z Moskalami, ale praca emisariusza nie idzie na marne.
• synonimiczne (czyli):
  • Wyjadę ostatni, czyli zapłacę najwięcej za pobyt.
  • Do Soplicowa wkracza wielka historia, czyli wojska polskie podążające na Rosję.

• wynikowe (zatem, więc, toteż, dlatego):
  • Umówiłem się, więc czekam.

Uwaga! Przed spójnikiem a w zdaniu złożonym przecinek stawiamy zawsze bez względu na charakter zdania.

• Wyodrębnia się przecinkami człon wtrącony.
  • Książka, którą mi pożyczyłeś, zrobiła na mnie spore wrażenie.
  • Nauczyciel, który uczy mnie geografii, prowadzi także kółko naukowe.

Uwaga! Przecinek możesz postawić w wyrażeniach złożonych przed spójnikami i, oraz, tudzież, albo, lub, czy, bądź, ani, ni wtedy, kiedy występują one po zdaniu wtrąconym (tj. ujętym w dwa znaki interpunkcyjne).
Ojciec wybiera się na wakacje, o których tak marzył, i będzie sobie mógł wreszcie wypocząć.

• Przecinek w wypowiedzeniach złożonych, w których jednym ze składników jest równoważnik zdania, stawiasz w taki sposób, jak w wypowiedzeniach, które składają się z dwóch zdań.
  • To dobrze, że już skończyłeś.
  • Zawsze go fascynowało to, co odległe i tajemnicze.
  • To świetnie, że wakacje zaczynają się już za miesiąc.

• Gdy równoważnik zdania zawiera imiesłów zakończony na -ąc lub –wszy, bez względu na to, czy ma on określenia, oddziela się go przecinkiem:
  • Przeglądał gazety, leżąc.
  • Jadąc, czytałem książkę.
  • Krzycząc głośno, tłumaczyła swoje zdenerwowanie.
  • Uczestnicy polowania ustawiali się w szyku, czekając, aż ogary nagonią zwierza.
  • Wojski przykładał ucho do ziemi, nasłuchując kroków zbliżającej się zwierzyny.
  • Nie będąc źródłem energii, witaminy spełniają ważną rolę w organizmie.

Oczywiście obawa przed dwuznacznym zrozumieniem całego zdania pozwala postawić przecinek gdzie indziej: Krzycząc, głośno tłumaczyła swoje zdenerwowanie.

Uwaga! Nie oddziela się przecinkiem imiesłowowych równoważników zdania, gdy występują bezpośrednio po spójniku lub zaimku: Kolega powiedział, że biorąc udział w konkursie, mamy szansę na pierwszą nagrodę.

• współrzędnych łącznych (i, oraz, tudzież):
  • Zapiszę się na zajęcia i będę systematyczny.

• rozłącznych (albo, lub, bądź)
  • Wyjdę albo zostanę.
  • Rozpocznę w tym roku studia bądź pójdę do pracy.
  • Wieczorem wybiorę się na spacer lub będę oglądał telewizję.

• połączonych spójnikami wyłączającymi: ani, ni,

• porównawczymi: niż.

Uwaga! Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy wymienione spójniki powtarzają się w zdaniu. Przecinek stawiasz wówczas przed drugim i następnym spójnikiem.

Nie lubię ani cukierków, ani wafelków.
Ani nie mam czasu, ni ochoty.
Albo pójdę do Olki na urodziny, albo pojadę z Agą na lodowisko.

• Nie oddziela się też utartych zwrotów mających charakter zdań:
  • Licho wie co tu teraz począć.