Zestaw zagadnień maturalnych z nauki o języku i teorii literatury.

1. Pochodzenie języka polskiego:

Język polski należy do grupy języków słowiańskich. Są to języki pokrewne, gdyż pochodzą od wspólnego przodka – języka prasłowiańskiego, którym posługiwali się wszyscy Słowianie. W połowie pierwszego tysiąclecia naszej ery stosunki historyczne panujące w wczesnej Europie (wędrówki ludów, upadek cesarstwa rzymskiego) przyczyniły się do rozpadu wspólnoty Słowian na trzy wielkie grupy:

  • zachodniosłowiańską,
  • wschodniosłowiańską,
  • południowosłowiańską.

W obrębie tych grup wykształciły się istniejące dzisiaj języki słowiańskie.

Do grupy zachodniosłowiańskiej należą języki słowiańskie:

  • polski,
  • czeski,
  • słowacki,
  • górnołużycki,
  • dolnołużycki.

Do grupy wschodniosłowiańskiej należą języki:

  • rosyjski,
  • ukraiński,
  • białoruski.

Do grupy południowosłowiańskiej należą języki:

  • serbskochorwacki,
  • bułgarski,
  • słoweński,
  • macedoński.

2. Kształtowanie się polskiego języka literackiego.

Język literacki to język warstw wykształconych utrwalony w literaturze. Podstawą języków literackich różnych narodów są dialekty dzielnic, które były głównym ośrodkiem politycznym i kulturalnym kraju w okresie kształtowania się tych języków. Na pytanie, która dzielnica Polski była kolebką języka literackiego, nie jest łatwo, gdyż siedzibą władzy państwowej i głównym ośrodkiem kultury była Wielkopolska a później od połowy XI wieku małopolski Kraków. Dlatego pochodzenie polskiego języka literackiego jest dyskusyjne, niektórzy historycy języka opowiadają się za rodowodem wielkopolski, inni za małopolski. Z badań językoznawców wynika, że w języku literackim występuje wiele cech słownikowych, fonetycznych i gramatycznych dialektu wielkopolskiego i małopolskiego, a także w mniejszym stopniu mazowieckiego, gdyż późną stolicą kraju została Warszawa.

3. Co to są neologizmy ? Rodzaje neologizmów.

Neologizmy są to wyrazy nowe pojawiające się w słownictwie potocznym, specjalistycznym, artystycznym, przyczyną ich powstania jest konieczność nazwania nowych lub zmienionych zjawisk realnych, usuwanie lub spolszczanie zapożyczeń. Wyróżnia się neologizmy obżegowe (potoczne) i neologizmy artystyczne. Z biegiem czasu neologizmy potoczne upowszechniają się w życiu i są zaliczane do słownictwa potocznego np. wyraz minispódniczka, wieżowiec, złomowisko.

Neologizmy artystyczne występują w języku literackim, mają charakter indywidualny – jego twórca jest znany i cechę nowości mają przypisaną na stałe, na przykład neologizmy w poezji Leśmiana – „dusiołek”, „wymrocz”, „zmorowanie”, „roznicestwił”.

4. Analiza słowotwórcza wyrazów:

Wyrazy są podzielne słowotwórczo i można w nich wyróżnić dwie części składowe: pierwsza, z którą łączy się zasadnicze znaczenie, zwana jest tematem słowotwórczym (albo podstawą słowotwórczą, druga, która tworzy wyraz podzielny i jest dodana do tematu słowotwórczego, to są formanty. Formanty dzieli się na przedrostki, które dodajemy przed tematem, i na przedrostki, które dodajemy po temacie.

Przykłady:

  • Wyraz „przedszkole” „przed” – przedrostek, „szkol” – temat słowotwórczy – „e” – końcówka fleksyjna
  • Wyraz „podomka” „po” – przedrostek, „dom” – temat słowotwórczy, „ka” – przyrostek
  • Wyraz „jabłoneczka „ jabłoń” – temat słowotwórczy, „eczka” – przyrostek.

5. Rodzaje złożeń.

Złożenia są to wyrazy złożone, są one zbudowane z dwóch wyrazów, które określają, nazywają dany przedmiot, rzecz, zjawisko, czynność, stan. W zależności od tego, w jaki sposób wyrazy są połączone, wyrazy złożone dzielą się na: zestawienia, złożenia i zrosty.

Zestawienia składają się z wyrazów pisanych osobno i nazywających jeden desygnat (jedna rzecz). W założeniach wyrazy są połączone ze sobą za pomocą formantów: -i-, -y-, lub –o-. W zrostach wyrazy łączą się ze sobą bezpośrednio.

  • „babie lato” – to przykład zestawienia
  • „lekceważyć” – to przykład zrostu
  • „wiercipięta” – to przykład złożenia
  • „samochód” – to przykład złożenia
  • „Wielkanoc” – to przykład zrostu

6. Stylizacja językowa i jej rodzaje

Stylizacja to celowe wprowadzenie do utworu literackiego środków językowych mających oddać koloryt epoki, środowiska.

Stylizacja może też służyć celom satyrycznym, humanistycznym, poetyckim. W literaturze występują następujące stylizacje: archaizacja, dialektyzacja i stylizacja środowiskowa.

Stylizacja archaiczna (archaizacja) polega na wprowadzeniu do tekstu wyrazów i form gramatycznych, fonetycznych charakterystycznych dla przedstawionej epoki. Występuje w powieściach historycznych w celu przybliżenia czytelnikowi atmosfery opisywanych czasów. Przykłady utworów, w których użyto archaizacji – „Krzyżacy”, „Trylogia” – H. Sienkiewicza, „Stara baśń” – Kraszewskiego, „Popioły” – S. Żeromskiego. Stylizacja dialektyczna (dialektyzacja) polega na wprowadzeniu do utworu językowych cech gwarowych: wyrazów gwarowych, gwarowych form fonetycznych, gwarowych form fleksyjnych, gwarowych form składniowych. Dialektyzacja występuje w utworach o tematyce wiejskiej. Przykłady utworów, w których występuje dialektyzacja – „Chłopi” Reymonta, „Wesele” – Wyspiańskiego, „Komornicy” – Orkana.

Stylizacja środowiskowa to wprowadzenie do utworu słownictwa i zwrotów charakterystycznych dla danego środowiska np. uczniowskiego, studenckiego, sportowego, więziennego, myśliwskiego. Przykłady zastosowania stylizacji środowiskowej – „ Lalka” (środowisko studentów), „Ferdydurke” (środowisko szkolne)

7. Cechy dobrego stylu

Podstawowe cechy dobrego stylu to: komunikatywność, jasność, zwięzłość, żywość i obrazowość.

Komunikatywność stylu polega na tym, że dana wypowiedzieć powinna być tak sformułowana, aby była odebrana i zrozumiana zgodnie z intencją nadawcy. osiąga się ją poprzez: posługiwanie się językiem poprawnym, powszechnie zrozumiałym, unikanie wyrazów obcych, posługiwanie się prostą składnią.

Jasność stylu łączy się z jasnością i ścisłością myślenia, osiąga się ją przez: umiejętny dobór wyrazów, unikanie homonizmów czyli wyrazów jednakowo brzmiących lecz mających odmienne znaczenie, unikanie zbyt dużej liczby archaizmów i neologizmów, unikanie zdań zbyt długich i zawiłych, unikanie zdań utrąconych, unikanie wyszukanych środków stylistycznych.

Zwięzłość stylu polega na ograniczeniu użytych w wypowiedzi środków językowych do tych; które są konieczne do jasnego i wyrazistego przedstawienia treści.

Żywotność i obrazowość stylu polega na przekazaniu odbiorcy za pomocą odpowiednich środków językowych myśli, obrazów i uczuć nadawcy w sposób barwny pobudzający wyobraźnię odbiorcy.

8. Rodzaje stylów i ich charakterystyka

Styl to sposób wyróżniania, w zależności od funkcji i celu wypowiedzi wyróżnia się następujące style: potoczny, naukowy, urzędowy, publicystyczny, artystyczny.

Styl potoczny charakteryzują przede wszystkim wyróżnienia i zwroty charakterystyczne dla języka mówionego, składnia zdania jest prosta. Słownictwo tego stylu zawiera wiele wyrazów o silnym zabarwieniu uczuciowym. Ten styl występuje także w języku pisanym, zwłaszcza w pamiętnikach, dziennikach, listach.

Styl naukowy występuje w pracach naukowych z różnych dziedzin naukowych. Charakteryzują go: terminy naukowe, czyli wyrazy mające ściśle określone znaczenie i używane w danej dziedzinie nauki, brak językowych środków obrazowych i figur stylistycznych, przewaga zdań złożonych podrzędnie, wielokrotnie złożonych o skomplikowanej budowie.

Styl urzędowy występuje w pismach o charakterze urzędowym. Charakteryzują go konwencjonalne, ustalone formuły związane z rodzajem wypowiedzi. Brak w nim elementów obrazowych. Występują w nim często bezosobowe i kategoryczne sformułowania np. uprasza się o ciszę, uwaga stopień, nie palić. Typowy dla stylu urzędniczego jest też podział tekstu na wyraźne wyodrębnione części: nagłówki, akapity, punkty, podpunkty, paragrafy.

Styl publicystyczny występuje w środkach masowego przekazu: prasie, radio, telewizji, musi być komunikatywny, sugestywny i zawierać elementy obrazowe. Występuje w nim tendencja do sformułowań zwięzłych do używania skrótów, wyrazem tej tendencji są tytuły i nagłówki. W słownictwie tego stylu występują wyrazy, zwroty potoczne a także tak zwane szablony frazeologiczne często powtarzane.

Styl artystyczny występuje w utworach literatury pięknej. Cechą wyróżniającą ten styl jest przewaga środków obrazowych nad innymi środkami językowymi, bogactwo słownictwa i obecność elementów innych stylów.

9. Słowniki i ich zastosowanie

Słowniki służą do wyjaśniania: terminów naukowych, wyrazów- ich znaczenie, pochodzenia, wyrazów obcych, zasada stosowania związków frazeologicznych zasad pisowni polskiej.

Przykłady:

  • aby wyjaśnić pochodzenie wyrazu kolano, należy posłużyć się słownikiem etymologicznym
  • aby wyjaśnić znaczenie wyrazów interdyscyplinarny, należy posłużyć się Słownikiem wyrazów obcych
  • aby wyjaśnić znaczeni zwrotu „ smalić cholewki” , należy posłużyć się „Słownikiem związków frazeologicznych”
  • aby wyjaśnić pisownię wyrazu „hierarchia” , należy posłużyć się „Słownikiem ortograficznym”

10. Treść i zakres wyrazu.

Każdy wyraz posiada treść i zakres. Treść wyrazu stanowi ogół charakterystycznych dla przedmiotu , osoby , czynności , zjawiska , stanu zwanego tym wyrazem , na przykład treścią wyrazu „róża” są wszystkie cechy tego kwiatu : łodyga , liście , kolce , kwiaty , płatki , zapach. Zakres wyrazu stanowi ilość przedmiotów , osób , czynności , zjawisk , stanów nazywanych tym wyrazem , na przykład zakresem wyrazu : „róża” są wszystkie róże. Między treścią , a zakresem wyrazu istnieje następująca zależność : im treść bogatsza tym zakres wyrazu jest węższy , im treść wyrazu uboższa tym zakres wyrazu jest szerszy.

Szereg wyrazów : liryka , „Oda do młodości” , literatura , oda. składa się z wyrazów o zróżnicowanych treściach i zakresach. Wyrazem o treści najuboższej i zakresie najszerszym jest „literatura”, natomiast wyrazem w treści najbogatszej i zakresie najwęższym jest „Oda do młodości”.

Podane wyrazy należy uporządkować w następujący sposób: literatura, liryka, oda, „Oda do młodości”.

11. Bliskoznaczność wyrazów – synonimy

Wyrazy bliskoznaczne to synonimy, mają one znaczenie podobne, ale różnią się treścią i zakresem użycia. Rozróżnia się synonimy znaczeniowe – na przykład: chudy, szczupły, wychudły, takie synonimy stylistyczne – na przykład: brzydki, ohydny, wstrętny. Możliwość zastąpienia w zdaniu jednego synonimu drugim jest ograniczona, gdyż wynika to z kontekstu Przykład:

Wyraz „altruizm można zastąpić synonimami: poświęcenie, ofiarność, czynienie dobra, troska o innych ludzi.

12. Typy zapożyczeń

Zapożyczenia to wyrazy obce, które przenikały do polszczyzny przez całe stulecia z różnych języków na skutek kontaktów politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Najsilniejsze były wpływy łaciny oraz języków naszych najbliższych sąsiadów i czeskiego, niemieckiego, rosyjskiego. Wyrazy zapożyczone dzielą się na : zapożyczenia właściwe, zapożyczenia sztuczne i repliki czyli kalki wyrazowe. Zapożyczenia właściwe to wyrazy przeniesione do języka polskiego bez bez zmiany ich postaci, na przykład banan, brydż, komputer, laser.

Zapożyczenia sztuczne to wyrazy utworzone z wyrazów, ich części, pochodzących z różnych języków, na przykład : telewizor, radiofonia.

  • Kalki to dosłowne tłumaczenie wyrazów zapożyczonych, ma przykład: światopogląd to tłumaczenie niemieckiego wyrazu.
  • Wyrazy rynek, handel to zapożyczenia właściwie pochodzące z języka niemieckiego.
  • Wyrazy banan, komputer to zapożyczenia właściwe pochodzące z języka angielskiego.
  • Wyraz telewizja to zapożyczenie sztuczne.

13. Związki frazeologiczne.

Związki frazeologiczne to połączenia wyrazów pod względem ich treści. Ze względu na stopień zespolenia wyrazów wchodzących w skład związku frazeologicznego, związki frazeologiczne dzielą się na: związki frazeologiczne luźne, związki frazeologiczne stałe i związki frazeologiczne łączne.

Związki frazeologiczne luźne charakteryzują się tym, że wyrazy wchodzące w ich skład są wymienne i zachowują znaczenie dosłowne.

  • Związki frazeologiczne stałe to takie związki wyrazów, które są niewymienione a cały związek ma charakter przenośny.
  • Związki frazeologiczne łączne to takie połączenia wyrazów, które najczęściej występują.

Przykład:

Wyraz „serce” może tworzyć różne związki frazeologiczne, na przykład:

  • matczyne serce związek frazeologiczny łączny;
  • serce chore związek frazeologiczny luźny;
  • gołębie serce związek frazeologiczny stały;
  • serce człowieka związek frazeologiczny luźny

Matczyne serce wszystko wybaczy. Ojciec ma chore serce. To był człowiek o gołębim sercu. Serce człowieka składa się z dwóch komór.

14. Właściwe i przenośne znaczenie wyrazów.

Znaczenie właściwe wyrazu to znaczenie podstawowe, natomiast znaczenie przenośne to znaczenie wtórne. Podstawowe znaczenie wyrazu tchórz to nazwa zwierzęcia, znaczenie przenośne tego wyrazu to nazwa człowieka, który łatwo ulega uczuciu strachu i nie potrafi go przezwyciężyć. Nazwę tę przeniesiono na bojaźliwego człowieka ze względu na podobieństwo jego cechy do cechy zwierzęcia.

  • Wyraz żuraw – podstawowe znaczenie to nazwa ptaka, przenośne znaczenie to nazwa urządzenia przy studni do wyciągania wody lub nazwa dźwigu.
  • Wyraz zamek – podstawowe znaczenie to budowla warowna, przenośne znaczenie to nazwa zamknięcia przy drzwiach lub zapięcia odzieży.

15. Rodzaje literackie i gatunki literackie.

Wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje literackie: Lirykę, epikę i dramat.

Posiadają one określone, typowe cechy. Typowymi cechami liryki są: podmiot liryczny (inaczej „ja” liryczne”, monolog liryczny (rodzaj wypowiedzi stosowany w liryce), forma wierszowa. Gatunkami lirycznymi są: pieśń, fraszka, sielanka, tren, oda, sonet, elegia.

Typowymi cechami epiki są: narrator (fikcyjna osoba opowiadająca), narracja (forma wypowiedzi), fabuła (ciąg zdarzeń), bohater (postać biorąca udział w wydarzeniach), forma prozatorska. Gatunki literackie podporządkowane epice to: nowela, opowiadanie, powieść, epos. Dramat ma następujące typowe cechy: podział tekstu na akty i sceny, określona kompozycja akcji, w której wyróżnia się: ekspozycję (zawiązanie akcji), rozwinięcie akcji, punkt kulminacyjny, perypetia (nieoczekiwany zwrot akcji), rozwiązanie akcji, formy wypowiedzi: dialog i monolog, konflikt dramatyczny. Gatunki podporządkowane dramatowi to: tragedia, komedia.

16. Tragizm, komizm, ironia

Tragizm – najczęściej jest to splot okoliczności wymagających podjęcia decyzji pociągającej za sobą nieszczęśliwe następstwa. W literaturze jest to kategoria estetyczna, która w różnych epokach była inna treść, w starożytności – dla Greków tragizm był realizacją fatum, które tak kieruje losami bohaterów, że muszą one doprowadzić do katastrofy. W późniejszych epokach literackich tragizm warunkowały wydarzenia historyczne, sytuacje konfliktowe. Najczęściej koncepcja tragizmu wyraża się w konstrukcji tzw. bohatera tragicznego, może on występować w różnego rodzaju gatunkach literackich – przykłady: tragizm bohaterów w „Antygonie:, tragizm bohaterów romantycznych, tragizm pokolenia Kolumbów.

Komizm – jest to właściwość rozśmieszania tkwiąca w czymś lub kimś. W literaturze jest to kategoria estetyczna charakterystyczna dla komedii. Komizm może występować w trzech rodzajach: jako komizm postaci (bohatera), jako komizm sytuacji, jako komizm słowny. Przykłady utworów – „Świętoszek”, „Skąpiec” Moliera, „Powrót posła”, „Śluby panieńskie”. Komizm może występować także w innych rodzajach literackich – np. w „Monachomachii”, „Lalce”.

Ironia – jest to ukryta drwina, lekkie szyderstwo, złośliwość zawarta w wypowiedzi pozornie aprobującej, najczęściej występuje w utworach satyrycznych – przykłady: satyry I. Krasickiego, „Beniowski” Słowackiego.

17. Symbol, alegoria, przypowieść

Symbol – jest to środek artystyczny występujący w literaturze różnych epok literackich, szczególnie popularnym był symbolizm. Symbol ma dwojakie znaczenie: bezpośrednie i pośrednie, znaczenie bezpośrednie określa desygnat, który został użyty jako symbol, znaczenie pośrednie ma charakter przenośny i wyraża to „co jest niewyrażalne”, to co jest zgodne z intencjami autora. Przykłady utworów – „Wesele”, tytuły „Ludzie bezdomni”, rozdziobią nas kruki, wrony”, Dżuma”.

Alegoria – jest to rozbudowany obraz, który oprócz swego doskonałego znaczenia ma jeszcze inne, umowne, używa się jej, aby określić pojęcia abstrakcyjne, oderwane np. miłość, śmierć, sprawiedliwość, występuje we wszystkich epokach literackich, jako środek stylistyczny była charakterystyczna dla literatury średniowiecza i baroku, np. w poezji średniowiecza występuje alegoria śmierci – „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią, w poezji baroku – alegoria miłości – wiersze J.A. Morsztyna.

Przypowieść – jest to gatunek literacki, szczególnie popularny w literaturze dawnej, szczególnym rodzajem jest przypowieść biblijna, ma charakter moralizatorsko – dydaktyczny. Przypowieść jest przykładem paraboli literackiej (grecki wyr. Parabole – zestawienie obok siebie), gdyż zawiera obrazy dwóch rzeczywistości: przedstawionej bezpośrednio i przedstawionej pośrednio mającej charakter przenośny, alegoryczny symboliczny. Dlatego zrozumienie przypowieści wymaga przejścia od doskonałości odbieranej rzeczywistości do jej znaczenia przenośnego, alegorycznego czy symbolicznego (rzeczywistość przenośna). Przykłady przypowieści – „O synu marnotrawnym”, „O miłosiernym Samarytaninie”, „O siewcy”.

18. Zdarzenie, fabuła, akcja

Zdarzenie w utworze literackim jest to wydarzenie, w którym uczestniczy bohater. Istnieją utwory zawierające tylko jedno zdarzenie np. anegdoty, pewnego typu nowele, jednoaktówki, najczęściej jednak występuje zespół zdarzeń zwykle powiązanych w układ przyczynowo-skutkowy. Taki układ przyczynowo-skutkowy, w którym zdarzenia konsekwentnie i logicznie wpływają kolejno z siebie realizując się w określonym czasie i zmierzają do wydarzenia stanowiącego ich zamknięcie, nazywamy fabułą. Pomiędzy zdarzeniami składającymi się na fabułę zachodzą nie tylko związki przyczynowo-skutkowe, ale także związki, które wynikają z tego, że cały układ zdarzeń rozwija się w kierunku jakiegoś określonego celu, zmierza do jakiegoś rozwiązania. Są to związki celowościowe, dlatego o fabule, w fabule, w której te związki dominują, mówimy jako o akcji, czyli akcja jest to rodzaj fabuły, w której dominują związki wydarzeń celowościowe. W każdym utworze epickim lub dramatycznym występują: zdarzenia, fabuła lub akcja. Przykłady literackie – „Lalka”, „Potop”, „Doktor Piotr”. „Ludzie bezdomni”, „Kordian”, „Antygona”.