Franciszek Karpiński (1741-1825)
Ten gruntownie wykształcony człowiek (z tytułem doktora filozofii i nauk wyzwolonych zdobytym na uniwersytecie we Lwowie) mógł zrobić karierę polityczną. Nie pasowało mu jednak salonowe życie – porzucił nawet służbę na dworze księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego. Wolał życie skromnego nauczyciela (czyli w jego czasach guwernera) wpajającego wiedzę dzieciom z magnackich rodów. Poetą został późno – pierwszy tomik wierszy (Zabawki wierszem) wydał w wieku 40 lat. A dlaczego zwano go poetą serca? Bo pisał rzewne sielanki miłosne, które dziś nazwalibyśmy pieśniami ludowymi.
Między oświeceniem a romantyzmem
Franciszek Karpiński był tylko kilka lat młodszy od Ignacego Krasickiego. Jego twórczość jest jednak zupełnie inna – już zapowiada nadejście nowej epoki (romantyzmu). Miłosne utwory, których bohaterowie są przedstawicielami prostego ludu, są charakterystyczne dla nurtu w literaturze, który nazwano sentymentalizmem (w Europie najsłynniejszym sentymentalistą był Francuz Jean Jacques Rousseau). Jeśli kojarzysz z sentymentami, tkliwością, rzewnością, to celujesz w dziesiątkę. Dziś, czytając partie miłosne Laury i Filona (albo słuchając ich muzycznej adaptacji w wykonaniu zespołu Mazowsze), śmiało możemy nazwać je nawet cukierkowymi. Może trochę śmieszą, ale niektórych (czytaj: zakochanych) mogą nawet ciut rozczulić.
Skojarz gatunki
Dumy
Utwory epicko-liryczne o tematyce historycznej lub obyczajowej. Ich nastrój jest smutny, rozpaczliwy. Przykład to Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim.
Sielanki
Wiersze (nazywane piosenkami pasterskimi) przedstawiające sielskie życie na wsi, uroki takiego życia, miłą pracę pasterzy, rolników, rybaków (a więc upiększoną, wyidealizowaną wizję życia na wsi). Przybierają najczęściej kształt lirycznego monologu lub dialogu. Najsłynniejsze sielanki Karpińskiego to Laura i Filon oraz Do Justyny. Tęskność na wiosnę.
Pieśni religijne (w tym kolęda)
Cykl Pieśni nabożne zawiera m.in. Pieśń poranną [Kiedy ranne wstają zorze…], Pieśń wieczorną [Wszystkie nasze dzienne sprawy…], kolędę Pieśń o Narodzeniu Pańskim [Bóg się rodzi…].) Karpiński napisał go w latach 1785-1818 na dworze Branickich w Białymstoku. Część z nich została wydana po raz pierwszy w r. 1792 w klasztorze oo. Bazylianów w Supraślu.
Elegie
Liryczne utwory refleksyjne o poważnej treści, utrzymane w tonie smutnego rozpamiętywania, rozważania lub skargi, dotyczące spraw osobistych lub problemów egzystencjalnych (przemijanie, śmierć, miłość). Należą do najbardziej charakterystycznych form liryki bezpośredniej. Elegią Karpińskiego jest utwór Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta.
Najsłynniejsze pieśni religijne
Pieśń poranna
Pieśń na rozpoczęcie dnia. Postać mówiąca zwraca się do Boga, przekazując Mu pochwały w imieniu ziemi, morza i całej natury. Człowiek, któremu Bóg ofiarował najwięcej darów, ma szczególne powody do chwalenia Pana. Bez Niego jest niezaradny, samotny; potrzebuje Bożej pomocy.
Pieśń wieczorna
Pieśń na zakończenie dnia. Podmiot liryczny ofiarowuje Bogu wszystko, co zdarzyło się w ciągu dnia. Jednocześnie wielbi Boga i prosi Go o pomoc i opiekę.
Pieśń o Narodzeniu Pańskim
Śpiewana do dziś kolęda zachwyca kunsztem literackim, użytymi środkami artystycznymi, a szczególnie oksymoronami, czyli paradoksalnymi, szokującymi zestawieniami słów, np.:
ogień krzepnie,
blask ciemnieje,
ma granice Nieskończony.
Oksymorony te pokazują niecodzienną, niezwykłą, trudną do ogarnięcia ludzkim rozumem sytuację – rodzi się Bóg-człowiek, którego poświęcenie jest tak ogromne, że aż niepojęte. Mimo swej wielkości zniżył się do tego, by narodzić się w nędznej szopie, leżeć w żłobie, zamiast dostojnych gości przyjmować zwierzęta i ubogich pasterzy. Pieśń kończy prośba do Dziecięcia o błogosławieństwo, dostatek i siłę dla ojczyzny i domostw.
W refrenie tej kolędy pojawiają się sparafrazowane słowa z Biblii, oznaczające wypełnienie tego, co zostało przepowiedziane:
A słowo Ciałem się stało
i mieszkało między nami.
Najsłynniejsze sielanki
Laura i Filon
Utwór w formie lirycznego dialogu pomiędzy Laurą a Filonem, którzy szykują się na randkę pod jaworem. Laura opowiada, jak przygotowuje się do spotkania z ukochanym – czesze włosy, wkłada wieniec na głowę, zabiera koszyk z malinami, którymi chce poczęstować Filona. Niestety, na miejscu okazuje się, że chłopak nie przyszedł na schadzkę. Laura snuje więc domysły, co mogło stanąć mu na przeszkodzie. Źle ocenia ukochanego, wyklina go, przeczuwając, że mógł ją zdradzić. Jednak Filon wychodzi z ukrycia i przyznaje, że celowo się ukrył, bo chciał podpatrzeć, jak jego ukochana zachowa się, gdy go nie będzie. Zakochani godzą się i przechodzą do mniej oficjalnej części spotkania – do namiętnych uścisków i pocałunków. Scena kończy się więc happy endem (inaczej będzie w balladach romantycznych – za taki kawał Laura byłaby pewnie skłonna utopić Filona).
Do Justyny. Tęskność na wiosnę
Monolog wiejskiego chłopaka, który czeka na odwzajemnienie uczuć przez tytułową Justynę. Przez brak miłości nie udaje mu się być dobrym gospodarzem. Chłopak wierzy, że pojawienie się dziewczyny spowodowałoby przywrócenie porządku w jego gospodarstwie.
Jaką postawę wobec wiary i religii zajął Franciszek Karpiński w Pieśni porannej i Pieśni wieczornej?
Cechy artystyczne wierszy Franciszka Karpińskiego
- Wiersze stroficzne (z podziałem na zwrotki).
- Równa liczba sylab w wierszach.
- Występowanie średniówki.
- Wiersze rytmiczne, jak proste piosenki do śpiewania.
- Występowanie przerzutni.
- Występowanie rymów: najczęściej żeńskich, przeplatanych (krzyżowych).
- Liczne pytania retoryczne, apostrofy (do Boga, natury, ukochanej).
- Epitety o funkcji dopełniającej wers albo o funkcji artystycznej (w Pieśni o Narodzeniu Pańskim Bóg – wzgardzony, okryty chwałą, śmiertelny).
- Umiejętność stosowania wyszukanych środków poetyckich (np. oksymoronów w Pieśni o Narodzeniu Pańskim).
Zobacz:
Cechy twórczości Franciszka Karpińskiego jako głównego twórcy sentymentalnego w Polsce.
Franciszek Karpiński jako przedstawiciel polskiego sentymentalizmu