Od średniowiecza pojawiały się pomysły opracowania księgi mającej być summą całej wiedzy ludzkości. W siedemnastym wieku pojawiły się mniej lub bardziej specjalistyczne słowniki. Za najnowocześniejszy uważa się Słownik historyczny i krytyczny Pierre’a Bayle’a wydany w roku 1697. W ciągu XVIII stulecia powstało sporo mniej lub bardziej obszernych encyklopedii o bardzo różnej wartości. Polskim przykładem, niezbyt zresztą chlubnym, są Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego, wydane w 1746 roku ze sławną definicją „koń – jaki jest, każdy widzi”.
Niemniej to pewna francuska encyklopedia zyskała z miejsca charakter zupełnie wyjątkowy. Redaktorami tejże byli wielcy filozofowie Denis Diderot i Jean d’Alembert, a wydawać zaczęto ją w roku 1751.
Jej koncepcja była nietypowa.
- Po pierwsze miała być dziełem wielu ludzi, najwybitniejszych umysłów epoki.
- Po drugie, miała zawierać absolutnie wszystko, co dotąd zostało dowiedzione – cały myślowy dorobek ludzkości.
- Po trzecie, miała zostać napisana w duchu oświeceniowego racjonalizmu.
Z tych trzech założeń najlepiej powiodło się z ostatnim. Jeśli chodzi o pierwsze, prócz osobowości rzeczywiście wybitnych, jak Wolter, Rousseau, Monteskiusz, autorami haseł zostawali często ludzie nie najlepiej przygotowani – za to wpływowi i ustosunkowani. Z kolei zawartość merytoryczna haseł była czasem wątpliwej jakości – paradoksalnie właśnie dlatego, że powstawały one w duchu oświecenia. To sprawiało, że niektóre hasła, dotyczące drażliwych tematów, jak choćby napisane przez Diderota „Chrześcijaństwo” i „Wiara” – zostały potraktowane dość ostro i tendencyjnie.
Od samego początku wydawcy encyklopedii mieli więc spore kłopoty z cenzurą kościelną i państwową. Kolejno wydawane były i cofane rozmaite zakazy publikacji. W ich omijaniu pomagały potężne stosunki autorów encyklopedii, a także rosnąca presja polityczna ze strony co bardziej radykalnych środowisk. Do 1765 roku ukazało się siedemnaście tomów encyklopedii, liczących w sumie 16 288 stron. Rozmaite dodatki i indeksy ukazywały się do roku 1782. Wielka Encyklopedia Francuska stała się więc największym wydawnictwem tego rodzaju w Europie, przynajmniej do czasu ukazania się dzieła Encyclopaedia Britannica, a jednocześnie pełnym wiary w ludzkość i postęp pomnikiem myśli oświecenia.
Zobacz:
Jakie pojęcia określają charakter epoki oświecenia?