Paryż. Rok 1832. Wielka Emigracja. Polacy na obczyźnie nie są wcale pogodzeni, wiodą spory polityczne, inną metodę walki głoszą członkowie Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, inną Hotel Lambert… W tej sytuacji istnieje wielka potrzeba idei i programu, który by ich połączył. Adam Mickiewicz pisze Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego w nadziei, że dzieło to spełni taki właśnie cel. Po klęsce powstania listopadowego wydaje się, że ofiara powstańców była nadaremna, a Polska już nigdy nie odzyska niepodległości. Tysiące Polaków, których popowstaniowe represje pozbawiły rodzinnego domu i środków do życia, osiadły „na paryskim bruku”. Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego próbują nadać jakiś sens ich niedoli.
Na pytanie: „czym jest historia”? – odpowiada Mickiewicz, że jest to teren, na którym realizuje się wola Boga, że historia ludzi podporządkowana jest celom Opatrzności. Na tle ogólnych dziejów szczególne posłannictwo otrzymała Polska – ma ona być mesjaszem narodów, ma swoim cierpieniem wybawić inne narody od despotyzmu.
Autor Ksiąg… ukazuje dzieje kraju na wzór dziejów Chrystusa: dawna, świetna wolność, ukrzyżowanie, zapowiedź zmartwychwstania, wyzwolenie kraju i ludzkości. O boskości narodu polskiego zadecydowała suma jego cierpień, śmierć bohaterów, męczeństwo syberyjskich zesłańców, niedola emigrantów.
Mickiewicz pisze:
„I umęczono naród polski, i złożono w grobie (…) naród polski nie umarł, ciało jego leży w grobie, a dusza jego zstąpiła z ziemi (…). A trzeciego dnia dusza wróci do ciała, i naród zmartwychwstanie, i uwolni wszystkie ludy Europy z niewoli. (…) A jako zmartwychwstaniem Chrystusa ustały na ziemi całej ofiary krwawe, tak ze zmartwychwstaniem narodu polskiego ustaną w chrześcijaństwie wojny”.
Poeta proponuje „figuralne” widzenie historii – np. unię polsko-litewską nazywa „figurą przyszłego połączenia wszystkich ludów chrześcijańskich” (obrazem, przepowiednią).
Kim jest pielgrzym polski (emigrant)?
W świetle Ksiąg… pielgrzymowanie Polaków nie jest zwykłą emigracją ani tułaczką po Europie. Jest to dzieło apostołowania – polscy emigranci powinni głosić ideę miłości ojczyzny, poświęcenia i wolności ludów. Mickiewicz posługuje się także przypowieścią: oto np. przedstawia obraz chorej matki i konsylium lekarskiego. Lekarze kłócą się między sobą o metodę leczenia i żaden nie pomaga chorej. Dopiero szczera miłość syna potrafi ją uzdrowić. Tak samo jest z Polską – twierdzi poeta. „Lekarze” kłócą się o jej kształt polityczny, prawdziwi patrioci zaś powinni kierować się uczuciem.
Na czym polega biblijny styl Ksiąg…?
- Już sam tytuł wskazuje aluzję do Biblii (księgi – biblia).
- Autor używa biblijnego stylu – zdań o powtarzalnych członach, często rozpoczynających się od spójnika.
- Używa pouczających zwrotów: „zaprawdę powiadam wam, pamiętajcie” itp.
- W Księgach… znajdziemy, tak jak w Biblii, przypowieści (np. o chorej matce i lekarzach), istotą dzieła jest przecież pojęcie narodu wybranego i zapowiedź nadejścia nowych czasów.
- Mickiewicz używa stylu biblijnego nie tylko dla dekoracji, pragnie podkreślić treści ideowe, wagę utworu, rangą „księgi świętej” oddziałać na odbiorcę.
Zobacz:
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza
Topos wędrowca, tułacza, pielgrzyma w literaturze polskiego romantyzmu