Jest to tytuł wieloznaczny i symboliczny
Początek – to słowo wiele obiecujące, ale może też być przestrogą. I u Szczypiorskiego ma on rozmaite wymiary: ten pesymistyczny i ten optymistyczny.
- W wersji pesymistycznej tytuł ten zapowiada opowieść o rodzeniu się zła, zbrodni – opowieść o hitleryzmie jako początku późniejszych podobnych działań nieludzkich. Stajemy się tu świadkami narodzin machiny zwyrodniałej, która wchłonie miliony ofiar: Żydów, Polaków, Wietnamczyków, ludności Kambodży i… kto wie, jakie narody jeszcze dotknie. W tym brzmieniu Początek to złowrogie proroctwo.
- Nie staje się wiele lepsze, gdy przyjmiemy, że chodzi o koniec wojny i starej przedwojennej epoki, a początek nowej. Stary świat odszedł – nowy okazał się światem, w którym nie było miejsca dla postaci pozytywnych – uwięziono sędziego Romnickiego, wygnano Irmę w 1968, wyjechał Paweł w stanie wojennym. Początek tych zdarzeń to lata uchwycone w książce Szczypiorskiego.
- Obok tych smutnych znaczeń Początek posiada też wymiar optymistyczny. Dla młodych bohaterów takich jak Paweł to początek ich dojrzewania, ich spełniania się w przyszłym życiu i dokonywania wyborów. Początek dorosłości.
- Początek niszczenia i okrucieństwa pociąga za sobą także początek walki ze złem, wyzwania, jakie jednostki połączone ideą dobra rzucają systemom ucisku.
- To także początek stworzenia nowego życia, nowej możliwości budowania. Nowa epoka, nowi ludzie, to zawsze rodzi nadzieje na nowe dobro.
- Gdy wmieszamy w tę interpretację Boga, a lata wojny uznamy za apokaliptyczny chaos, upadek i katastrofę – wówczas początek będzie oznaczał wyłanianie się nowego świata, nowe uporządkowanie, odnowienie planety – może więc jednak początek dobra?
Tę wieloznaczność i odcienie znaczeń świetnie obrazuje końcowa, symboliczna scena powieści. Obserwujemy w niej Miriam Wewer – Joasię, już na ziemi żydowskiej, już mężatkę, która nosi w sobie dziecko. Miriam w nocy nie śpi, lecz boryka się z natłokiem myśli i dylematów. Kłębią się w niej dwie tradycje kulturowe i religijne, miłość i gorycz, wdzięczność i pragnienie zemsty. Miriam płacze na myśl o dziecku, które urodzi. Jeśli to będzie chłopiec, może zabijać. Jeśli dziewczyna – też może stać się ofiarą historii. A może będą nieść sprawiedliwość.
Oto nowy, tak mądry sens tytułu – nowy człowiek to początek wszystkiego, całości dokonań człowieka, wielkie nadzieje, choć zagrożone. Tę właśnie myśl zamieścił też w końcówce swojego wiersza – „rejestracji” gestów rąk, które zawsze mówią prawdę o człowieku, Zbigniew Herbert:
A potem po skończonej walce
pozwól nam wyprostować palce (…)
Zacznie się wtedy jeszcze raz.
(Prośba)
Zobacz:
Początek Andrzeja Szczypiorskiego jako powieść o ważnych i bolesnych tematach
Początek Andrzeja Szczypiorskiego jako powieść o Polsce, życiu i Bogu
Na czym polega oryginalna kompozycja Początku Szczypiorskiego?
Początek Andrzeja Szczypiorskiego jako powieść o ważnych i bolesnych tematach