Motyw i temat wsi w utworach polskiej literatury powojennej.

Zakończenie II wojny światowej przyniosło ogromne przemiany wsi polskiej, nazywane często mianem awansu. Nie chodzi tu tylko o reformę rolną i zmiany polityczne, chodzi też o kształcenie młodszego pokolenia, które „zmieniało stan” bo stawało się inteligencją i wyjeżdżało do miast, chodzi o nowinki techniczne i cywilizacyjne, które dotarły do wsi i zaczęły zmieniać życie jej mieszkańców. Mówi się o tym szybko, lecz przecież nie był to krótki i bezbolesny proces – cała ta powojenna przemiana wsi i mentalności chłopa polskiego. Nurt chłopski stał się silną gałęzią w literaturze współczesnej, a tworzyli go przede wszystkim pisarze, którzy sami pochodzili ze wsi. I tak starsi pisarze nurtu chłopskiego to Stanisław Piętak, Julian Kawalec.

Następne pokolenie, które debiutowało w latach 40-50-tych – Wiesław Myśliwski, Tadeusz Nowak i najmłodszy – Edward Redliński. Nie jest to oczywiście pełen rejestr – lecz są tu nazwiska reprezentatywne.
Wymieńmy ważne utwory, podejmujące wiejską problematykę:

  • Tańczący Jastrząb – Juliana Kawalca – prozatorska analiza awansu społecznego chłopskiego bohatera, który zmienił życie wiejskie na miejskie, z chłopa stał się dyrektorem i nie poradził sobie z tą przemianą.
  • Kamień na kamieniu – Witold Myśliwski. Głośny i bardzo ceniony utwór opowiadający o dziejach Szymona Pietruszki – bohatera i narratora, analizujący wszechstronnie, a nawet z humorem niezmienną, odwieczną mentalność chłopa polskiego. Inny utwór Myśliwskiego – Pałac opisuje wędrówkę chłopa po pańskim pałacu – prawdziwą odyseję, wkraczanie i próby zrozumienia obcego świata.
  • A jak królem a jak katem będziesz – Tadeusza Nowaka. Jest to pisarz i poeta, który ustanowił w swojej prozie „raj chłopski” – czyli miejsce ładu i ucieczki od chaosu, szansę zapanowania nad bólem i cierpieniem, który rozważa moralny ciężar zabijania. Ma w swoim dorobku: Diabły, Dwunastu, Psalmy (np. Psalm o nożu w plecach), Wniebogłosy itd.
  • Konopielka – Edwarda Redlińskiego. Bestseller lat 70-tych. Szokująca historia wsi Taplary w pobliżu Białegostoku, na którą spada niczym zaraza wiek XX – w postaci kosy, szkoły, a nawet innej, „miastowej” miłości. Do Taplar przyjeżdża nauczycielka, a za nią podąża oświata i cywilizacja. Redliński sparodiował wcześniejsze głosy literackie na temat wsi – wyraźnie odczytujemy tu parodię Siłaczki Żeromskiego i Chłopów Reymonta. Czyniąc narratorem Kaziuka z Taplar i posługując się jego gwarą, wywołuje autor szereg efektów komicznych. Lecz wcale nie śmiejemy się z chłopa Kaziuka i jego sąsiadów. Konopielka jest szyderstwem z inteligenckiego spojrzenia na wieś, ze stereotypów które zagnieździły się w powszechnym myśleniu o wsi, jest też polemiką z wcześniejszymi wcieleniami chłopa w polskiej literaturze. Mylą się ci, którzy twierdzą, że Konopielka jest protestem przeciwko wyciąganiu wsi z buszu i zacofania, podobnie nie jest prawdą, że ma być ona realistyczną informacją o tym zacofaniu – jest ona obroną kultury ludowej, lecz też parodią mitologizacji wsi polskiej.
  • Inny znany utwór Redlińskiego to Awans – tam także tematem jest kompletna przemiana wsi, przekształcenie jej z buszu w intelektualno-nowoczesny ośrodek wczasowy – niestety, okazuje się, że miasto oczekuje od wsi prymitywizmu i zacofania – i to tylko może im wieś ofiarować.

 

Zobacz:

Wieś – motyw literacki

Omów postacie, wydarzenia i sens Konopielki Edwarda Redlińskiego