Filozofia – ważne pojęcie rodem z antyku. „Umiłowanie mądrości”, poszukiwanie prawdy o najistotniejszych zagadnieniach Dosłownie – phileo (umiłowanie) sophia – mądrość. To filozofia miała odpowiedzieć na pytanie jak osiągnąć szczęście, jak żyć słusznie, czym w ogóle jest życie ludzkie. Dawniej królowa nauk – dziś jedna z nauk humanistycznych. To właśnie Grecy zapoczątkowali filozofię europejską. Ale uwaga – mamy co najmniej kilka znaczeń słowa. Odróżnij filozofię jako gałąź wiedzy i wydział uczelni; filozofię jako po prostu postawę danego człowieka; filozofię rozumianą jako rozważania o istocie ludzkiej, źródłach poznania czy poszukiwanie sensu życia.

Arche – początek wszystkiego. Pierwsze pytania myślicieli dotyczyły arche. Pytali o arche, czyli o pierwszy element, który zapoczątkował istnienie. Z czego i jak powstał świat? Odpowiedzi przez wieki dawano najróżniejsze.

Etyka – zbiór zasad moralnych, wartości uznawanych za słuszne przez dane społeczeństwo. Wymiennie używane ze słowem moralność. Etyka to też nazwa nauki zajmującej się opisem norm moralnych. Ethos znaczyło w Grecji po prostu obyczaj.

Harmonia, ład, prostota, symetria
To wiodące założenia starożytnych artystów i myślicieli uznane przez potomnych za ideał. Nie są to skomplikowane pojęcia, używamy ich w codziennym życiu. Trzeba jednak pamiętać, że w antyku właśnie nadano im taką rangę – wartości dominujących, do których trzeba dążyć. Nie tylko w sztuce, gdzie łatwo wyobrazimy sobie realizację założeń: odpowiednie proporcje w rzeźbie czy architekturze, prostota bez zbędnych ozdobników itd. Ten klasyczny pomysł przenosił się także na filozofię życia – umiar, harmonia emocji, ład miały być receptą na szczęście. Gdybyś trafił na podobną postawę w utworze literackim – bądź pewny – to ideologia o rodowodzie klasycznym. Wszelkiego rodzaju dysharmonia, asymetria, bałagan twórczy – będą wobec niej sprzeczne i kontrastowe.

Prometeizm
To nazwa ludzkiej postawy zakorzeniona w micie o Prometeuszu. Heros poświęcający się dla ludzkości i ponoszący za to okrutną karę dał nazwę postawie wyrzeczenia się szczęścia przez jednostkę i narażenia na skrajne niebezpieczeństwa dla dobra ogółu. Termin ten stosujemy na przykład do bohaterów romantycznych – jak Kordian czy Konrad.

Tyrteizm
Określenie nurtu w sztuce – przede wszystkim w literaturze – związane z greckim poetą Tyrteuszem. Pisał on utwory zagrzewające Spartan do walki za ojczyz­nę, wzbudzające uczucia patriotyczne i obywatelskie. Mianem tyrtejskiej określana jest więc i nowożytna poezja związana z walką (przede wszystkim narodowowyzwoleńcza). Fragmenty o charakterze tyrtejskim odnajdziemy bez trudu na przykład w Dziadów cz. III Adama Mickiewicza.

Fatum
Jedna z podstawowych kategorii mitologii greckiej, nieodłącznie związana z pojęciem tragizmu. Fatum to przeznaczenie – nadrzędne wobec woli i działań ludzi i bogów. To potężna siła, wobec której bezsensem jest się buntować. Wyroki przeznaczenia są niezmienne – żadne kombinacje nie potrafią ich odmienić. Przykładem – losy Edypa czy Antygony.

Niewiedza sokratejska
To pojęcie z kręgu filozofii. Sokratejska niewiedza to idea wyrażana przez słynne powiedzenie „wiem, że nic nie wiem”. Oznacza stan pokory wobec tego, co niepoznawalne, jak również wobec ogromu wiedzy, jaką może poznać ludzki umysł. Przy okazji jednak to także zachęta do myślowej elastyczności – niepozostawania w przekonaniu, że poznało się prawdy niezmienne i całkowicie pewne.

Idealizm platoński
To określenie podstawowego elementu doktryny Platona opierającej się na rozróżnieniu między światem rzeczywistym (realnym) i abstrakcyjnym światem idealnym. Świat realny ma być, zdaniem filozofa, tylko bladym odbiciem idealnego, rzeczywistość więc jest tylko namiastką świata idei.

Cynizm
To nurt w starogreckiej filozofii (początek w V wieku p,n.e). głoszony przez Diogenesa i jego zwolenników. Cynicy uważali, że człowiek nie potrzebuje do szczęścia nic poza niezbędnym minimum. Na przykład sam Diogenes zamieszkał w beczce, aby pokazać światu, że takie lokum jest wystarczające. Cynicy postulowali ograniczenie potrzeb i uniezależnienie się od konwenansów panujących w społeczności.
Uwaga – dziś cynik to człowiek pozbawiony skrupułów, obojętny na sprawy innych, pogardzający ogólnie uznawanymi wartościami i obyczajami.

 

Szkoły filozoficzne

W antyku było ich niemało. Zapamiętaj kilka najważniejszych nazw.

  • So­fiś­ci – „nauczyciele mądrości” – zwolennicy relatywizmu (względności wartości) poznawczego i moralnego. Zajmowali się przede wszystkim sztuką dyskusji – ćwiczyli udowadnianie dowolnych racji. W związku z tym zażarcie zwalczał ich Sokrates.
  • Stoicy – dążyli do umiaru, stanu wewnętrznej równowagi określanego mianem apatheia.
  • Epikurejczycy – wyznawali zasady przyjemności jako drogi do szczęś­cia.