Przegląd epok literackich

Biblia

Powstawała przez wiele stuleci – od XIII wieku p.n.e. (Stary Testament) aż do I wieku n.e. (Nowy Testament).
Napisana została w języku hebrajskim, greckim i aramejskim (tym ostatnim językiem mówił zapewne Jezus).
Wersję katolicką stanowi 46 ksiąg Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu, ale warto wiedzieć, że Biblia jest podstawą różnych religii i występuje w różnych wersjach, istnieją bowiem jeszcze inne księgi o tematyce biblijnej (apokryfy), nieuznawane przez Kościół katolicki za należące do podstawowego kanonu, a uznawane za takie przez inne Kościoły.
Stary Testament jest źródłem wiary dla żydów i chrześcijan, Nowy Testament – tylko dla chrześcijan. Dla wszystkich ludzi – wyznawców innych religii bądź ateistów – Biblia może być zbiorem wskazówek moralnych i rozważań o charakterze etycznym, dla całej ludzkości – ważną księgą stanowiącą jedną z podstaw kultury europejskiej, a także źródłem wiedzy historycznej o dziejach ziem i ludów basenu Morza Śródziemnego. Motywy biblijne są bardzo istotną inspiracją dla artystów wszystkich epok.

Biblia stanowi źródło zarówno tych motywów, jak i gatunków literackich:

psalm – pieśń religijna łącząca cechy modlitwy i hymnu;
proroctwo – wizja przyszłości narodu lub świata objawiona prorokom, na przykład Apokalipsa św. Jana, czyli objawienie przyszłych losów świata;
przypowieść (parabola) – utwór zawierający naukę moralną, w którym wydarzenia i postacie ważne są nie ze względu na swój indywidualny charakter, lecz dlatego, że ilustrują jakieś cechy bądź wartości.
W Biblii występują także kazania, dialogi, podania, legendy, modlitwy.

Antyk

Duch czasów

VI wiek p.n.e.

Pierwsi filozofowie próbują odnaleźć naczelną zasadę rządzącą światem – arche.

Dla Talesa z Miletu jest nią woda.
Heraklit z Efezu widzi ją w ogniu.

Inni myśliciele, odwołując się do natury – dlatego określani jako jońscy filozofowie przyrody – poszukują jej w innych żywiołach. Tym filozofom zawdzięczamy także pierwsze twierdzenia matematyczne i zegar słoneczny.

V wiek p.n.e.

Demokryt z Abdery dzieli świat na minimalne cząsteczki – atomy.
Za sprawą sofistów, wędrownych nauczycieli, rozwija się sztuka wymowy, czyli retoryka.
Z głoszoną przez nich względnością prawdy, która pociąga za sobą przyzwolenie na kłamstwa i obłudę, walczy zwolennik stałych idei Sokrates – pierwszy etyk, który wprawdzie nie zostawił po sobie dzieł pisanych, ale jego poglądy wywarły wielki wpływ na filozofów późniejszych.
Rozkwit demokracji ateńskiej pod rządami Peryklesa.
Około roku 450 p.n.e. – biblijna Księga Hioba i Pieśń nad Pieśniami, ostateczne spisanie Pięcioksięgu.

IV wiek p.n.e.

Dwa największe systemy filozoficzne antyku. Jeden idealistyczny – Platona, drugi, bardziej racjonalny – Arystotelesa.

Platon, uczeń Sokratesa, w najsłynniejszym ze swoich dialogów, Państwie, za pomocą słynnej metafory jaskini przedstawia koncepcję świata: prawdziwe są tylko idee – rzeczy same w sobie, bez wiedzy i cnotliwości nie możemy ich jednak poznać i na co dzień widzimy tylko ich odbicia w postaci wszelkich ziemskich rzeczy.

Odrzucając idealizm platoński, Arystoteles tworzy koncepcję rzeczywistości, zgodnie z którą jest ona splotem elementów materii z formami nadającymi jej ostateczny kształt. Przekonany o harmonijnej i uporządkowanej strukturze świata, dąży do „wyjaśnienia wszystkiego” – tworzy klasyfikacje rozmaitych zjawisk i bytów, opisuje ich hierarchie i zależności. Zajmuje się prawie wszystkimi dziedzinami ówczesnej wiedzy: fizyką, logiką, przyrodoznawstwem, astronomią, polityką. Podboje Aleksandra Wielkiego.

III wiek p.n.e.

System Epikura z Samos, zwany epikureizmem, szkoła głosząca radość życia i uprawiania filozofii jako podstawowy cel i sens egzystencji. Tego optymistycznego nastawienia nie należy jednak mylić z hedonizmem, oznaczającym egoistyczną chęć użycia za wszelką cenę, bez liczenia się z konsekwencjami.

Początki stoicyzmu (Zenon z Kition), koncepcji, która wywarła wielki wpływ na wieki późniejsze, zakładającej niewzruszoną postawę wobec wszelkich zjawisk dotyczących człowieka – umiar zarówno wobec zła, jak i dobra świata.

Podbijanie Italii przez Rzymian.

Rozwój Aleksandrii.

II wiek p.n.e.

Ciągle działają szkoły filozoficzne wcześniejszych filozofów: Akademia Platońska i Likejon (Liceum) Arystotelesa.
Rozkwit Aleksandrii – biblioteka i muzeum.

I wiek p.n.e.

Dominacja Rzymu – rządy Cezara, Augusta, Nerona. Powstanie Spartakusa.
Rzymianie przejmują dorobek grecki, religię i filozofię przekształcają na swój użytek.
Prawdziwie oryginalnym dorobkiem Rzymian w dziejach myśli jest stworzenie prawa.

I wiek n.e.

Zapoczątkowany w Grecji stoicyzm zdobywa umysły Rzymian: dzieła Seneki i Epikteta – neostoicyzm.
W Jerozolimie zostaje stracony przywódca „sekty żydowskiej” Jezus Chrystus.
Powstają kolejne Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Apokalipsa św. Jana.

II wiek n.e.

Filozof stoicki cesarz Marek Aureliusz pisze Rozmyślania.
System geocentryczny Klaudiusza Ptolomeusza.

III wiek n.e.

Za sprawą Plotyna odradza się filozofia Platona – neoplatonizm.
„Sekta” zwolenników Chrystusa zyskuje coraz większe rzesze wyznawców.
Początki monastycyzmu chrześcijańskiego (święty Antoni).

Przełom wieków IV i V n.e.

Pierwszy chrześcijański system filozoficzny, augustynizm: połączenie elementów neoplatonizmu z dogmatami Kościoła katolickiego – święty Augustyn wytycza bieg myśli na prawie osiemset lat, podstawowymi prawami rządzącymi filozofią stają się wiara i bezgraniczny szacunek dla autorytetów.
Święty Hieronim (347–420) przekłada Biblię na łacinę – Wulgata.
W 395 r. – podział cesarstwa rzymskiego na wschodnie i zachodnie. Ostatnie igrzyska olimpijskie.
Synod w Rzymie ostatecznie uznaje kanon Nowego Testamentu.
W 380 r. cesarz Teodozjusz uznaje chrześcijaństwo za religię państwową.

Literatura

VIII w. p.n.e.

Czas eposów.
Homer, wędrowny pieśniarz, uważany za twórcę Iliady i Odysei.

Iliada opisuje wydarzenia ostatniego, dziesiątego roku wojny trojańskiej, spowodowanej przez porwanie pięknej Heleny, osnute wokół konfliktu Agamemnona z Achillesem, który, obrażony, wycofuje się początkowo z walki, a przystąpiwszy do niej ponownie, stacza słynny zwycięski pojedynek z Hektorem. Akcję dzieła kończy pogrzeb Hektora.

Odyseja opowiada o dziesięcioletniej tułaczce jednego z bohaterów wojny trojańskiej, Odyseusza, obfitującej w niezwykłe i niebezpieczne przygody, podczas których poznajemy charakter Odyseusza, obserwując jego niezłomność, lecz także uleganie namiętnościom, strach i niezwykłą odwagę. U kresu oczekuje bohatera żona Penelopa – przez lata opierająca się zalotnikom, stanowi symbol wierności i kobiecego sprytu. Wędrówka Odyseusza symbolizuje przemiany dziejów ludzkiego życia. W obu eposach ważną rolę odgrywają bogowie – sprzyjający lub przeszkadzający bohaterom.

VI/VII wiek p.n.e.

Rozwój liryki greckiej – melika (pieśni solowe):

Safona, pieśni miłosne wyrażające uczucia intymne;
Pindar, ody chóralne;
Anakreont – tematyka miłosna i biesiadna;
Ezop, bajki zwierzęce wyszydzające wady ludzkie indywidualne i społeczne;
Tyrtajos, elegie wojenne, patriotyczne (wzorce poezji patriotycznej, zwanej tyrtejską).

V wiek p.n.e.

Rozkwit teatru i dramatu greckiego (niewiele tekstów przetrwało do dziś w całości). Tragicy:

Ajschylos Prometeusz skowany;
Sofokles Król Edyp, Antygona – tragiczne dzieje rodu Labdakidów (rodziny Edypa), problem zmagania się z własnym losem, konieczność tragicznych ludzkich wyborów;
Eurypides Medea, Elektra.
Arystofanes – jeden z nielicznych twórców komedii (m.in. Ptaki), gatunku znacznie mniej przez starożytnych poważanego. W teatrze obowiązuje zasada trzech jedności: czasu, miejsca i akcji, a widz powinien doznać katharsis, czyli duchowego oczyszczenia spowodowanego litością i trwogą odczuwanymi wobec losów bohaterów tragedii.

IV wiek p.n.e.

Arystoteles Poetyka – rozprawa teoretyczna wskazująca cechy rodzajów i gatunków literackich, przede wszystkim dramatu, przez wiele późniejszych wieków traktowana jako wzorzec tworzenia wszelkiej literatury wedle zasady mimesis, określającej naśladowanie natury, i zasady decorum, czyli odpowiedniości stylu do treści.

Przełom I wieku p.n.e. i I wieku n.e.

Najświetniejsza poezja rzymska.

Wergiliusz Eneida, epos wzorowany na eposach greckich, opisujący ucieczkę Eneasza z płonącej Troi i jego wędrówkę wspieraną przez Neptuna (Posejdona). Wykonując obowiązek nałożony przez wyrocznię, bohater porzuca ukochaną, aby założyć Rzym – idea obowiązku i poświęcenia wobec ojczyzny; Wergiliusz to także twórca i popularyzator gatunku sielanki.

Horacy Pieśni (Carmina), Ody – różnorodna tematyka: obyczajowa, religijna, miłosna, patriotyczna; do dziś wykorzystuje się wiele motywów znanych z tych utworów – carpe diem (Oda do Leukonoe), Exegi monumentum… (Pieśń 30, ks. 3, „pomnik stworzyłem trwalszy niż ze spiżu”).

Owidiusz Sztuka kochania; Metamorfozy – poemat swoiście interpretujący mitologię grecką i rzymską.

Średniowiecze

Duch czasów

476 r. n.e. – 1100 r.

W 476 r. upada cesarstwo zachodnie Rzymskie, stolica zostaje przeniesiona do Konstantynopola.
W VI wieku myśliciele kościelni tworzą na podstawie filozofii Augustyna. Następuje czas stagnacji w filozofii.
Na przełomie wieków VIII i IX ożywienie nauki za panowania króla Karola Wielkiego – renesans karoliński: rozwój szkolnictwa i literatury, nadal w duchu scholastycznym.
1054 r. – schizma wschodnia. Wiek X to czas chrystianizacji pogan. W 966 r. chrzest przyjmuje władca Polan Mieszko I. Działalność Cyryla i Metodego na słowiańszczyźnie.

1101 r. – 1200 r.

Czas wypraw krzyżowych. Działalność katarów w Europie. Powstaje pierwszy uniwersytet, w Bolonii, oraz szkoły katedralne w Krakowie.

1201 r. – 1300 r.

Wielki rozwój scholastyki (kościelnego sposobu nauczania, trzymającego się ściśle dogmatów wiary), głównie za sprawą Tomasza z Akwinu, późniejszego świętego. Jego system korzystający z dorobku Arystotelesa staje się nową oficjalną filozofią Kościoła katolickiego. Oddzielona zostaje wiara od rozumu i teologia od filozofii.
Franciszek z Asyżu, późniejszy święty, zakłada zakon franciszkanów.
Nowe uniwersytety w Cambridge i Oxfordzie.
Wyprawa Marco Polo wyrusza na wschód.

1301 r.- 1500 r.

Powstają uniwersytety w Pradze, Wiedniu, Pizie i w 1364 r. w Krakowie.
Wynalezienie kompasu i prochu strzelniczego.
W 1378 r. dochodzi do schizmy zachodniej – podziału Kościoła katolickiego na dwa wrogie sobie stronnictwa, jedno ze stolicą w Rzymie, drugie w Awinionie.
W 1450 r. wynalezienie druku przez Jana Gutenberga.
Spalenie na stosie Jana Husa, czeskiego reformatora religijnego.
Wystąpienie Joanny d’Arc.
Filozofia renesansowa Pico della Mirandoli – nowa koncepcja człowieka: Proteusza, stale przekształcającego się, rozwijającego dzięki swym wszechstronnym możliwościom.
Człowiek w centrum zainteresowania nauki – rodzi się humanizm i antropocentryzm.
W 1453 r. upada cesarstwo wschodniorzymskie.
W 1492 r. Krzysztof Kolumb odkrywa Amerykę, w 1497 r. Vasco da Gama znajduje drogę do Indii.

Literatura

476 r. n.e. – 1100 r.

Wiek XI: początki piśmiennictwa łacińskiego na ziemiach polskich – żywoty świętego Wojciecha i Żywot pięciu braci Męczenników.

1101 r. – 1200 r.

Wiek epiki rycerskiej, ukazującej etos rycerski (chansons de geste – pieśni o czynach):
- Pieśń o Rolandzie,
- pierwowzory Tristana i Izoldy,
- Opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu,
- hiszpańska Pieśń o Cydzie, także eposy ruskie.
Liryka prowansalska o tematyce miłosnej: twórczość Marii z Francji, jednej z nielicznych nieanonimowych kobiet piszących.

W Polsce

Bulla gnieźnieńska – dokument zwany złotą bullą języka polskiego ze względu na liczne nazwy polskie.
Rok 1118 to końcowa data Kroniki Galla Anonima, prawdopodobnie mnicha francuskiego piszącego po łacinie, przebywającego na dworze Bolesława Krzywoustego (króla przedstawiono tu jako wzorzec dobrego władcy).
Rozwój kronikarstwa i żywotopisarstwa łacińskiego.

1201 r. – 1300 r.

Jacopo da Voragine Złota legenda – zbiór opowieści hagiograficznych.
Pieśń o Nibelungach – niemiecki epos rycerski.

W Polsce

Pod koniec wieku najprawdopodobniej powstały pierwsze strofy Bogurodzicy.
Początek wieku: Kronika Wincentego Kadłubka – bajeczne dzieje Polski spisane po łacinie, podręcznik uniwersytecki na początku XV w.
W roku 1270 – prawdopodobnie pierwsze zdanie napisane w języku polskim, zanotowane w Księdze henrykowskiej (roczniku klasztoru w Henrykowie na Śląsku).

1301 r.- 1500 r.

Niezwykły rozwój literatury włoskiej, pisanej po włosku:
Dante Alighieri Boska Komedia – jedno z arcydzieł światowej literatury, pełna symboliki wędrówka poety (autora) przez zaświaty, przewodnikiem po niebie jest kochanka narratora – Beatrycze, po piekle i czyśćcu – Wergiliusz.
Inne zjawiska uznawane za prekursorskie wobec odrodzenia:
- Francesco Petrarka Sonety do Laury – wzorzec poezji miłosnej na długie wieki;
- Giovanni Boccaccio Dekameron – zbiór stu nowel, opowiadanych w ciągu dziesięciu dni przez dziesięć osób, które uciekły z Florencji przed zarazą i ciekawymi historiami rozpraszają nudę odosobnienia. Ich opowieści dotyczą spraw obyczajowych, politycznych, społecznych, erotycznych.

W Polsce

Kazania świętokrzyskie – rodzaj konspektów kazań napisanych po polsku dla księży obcokrajowców chrystianizujących nasz kraj.
Psałterz floriański – polskie tłumaczenie biblijnej Księgi psalmów.

1501 r.- 1600 r.

Renesans

Duch czasów

W 1501 r. – pierwszy transport czarnych niewolników do Ameryki.
W 1517 r. wystąpienie Marcina Lutra;
W 1536 r. Jana Kalwina – początek reformacji. Działalność arian w Polsce.
Złoty wiek kultury polskiej.
Nowe doktryny społeczno-polityczne Niccoló Machiavellego (Książę) i Thomasa Moore’a (Utopia).
W 1534 r. powstaje zakon jezuitów, zaczyna działać w Ameryce Południowej i Afryce.
W 1543 r. Mikołaj Kopernik wydaje dzieło O obrotach sfer niebieskich.
W drugiej połowie XVI wieku wojny religijne w Europie; w 1572 r. tak zwana noc świętego Bartłomieja. Mimo zawartego w 1555 r. pokoju augsburskiego („cuius regio eius religio”) – początek kontrreformacji.
Reforma kalendarza, wynalezienie mikroskopu, próba zmierzenia temperatury przez Galileusza. Powstanie sztuki operowej we Włoszech.
Ostatnie dwudziestolecie przynosi, zwłaszcza na zachodzie Europy, zwątpienie w renesansową ideę harmonijnego i prostego świata. Pośrednio przyczynia się do tego rozwój nauki i techniki. Początek twórczości Francisa Bacona. Założenie uniwersytetu w Meksyku. Pierwszy Indeks Ksiąg Zakazanych.

Literatura

Ludovico Ariosto Orland szalony – poemat epicki łączący elementy realistyczne i fantastyczne, opowiadający (z humorem!) dzieje oszalałego z miłości rycerza.
We Francji działalność grupy poetyckiej Plejada z piszącym po francusku Pierrem Ronsardem na czele.
François Rabelais Gargantua i Pantagruel – opowieść fantastyczno-satyryczna.
Michel Montaigne Próby (francuskie Essais) – wzorzec nowego gatunku: eseju.
William Szekspir Romeo i Julia (1595 r.), Hamlet (1600 r.).

W Polsce

Poeci polsko-łacińscy: Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Klemens Janicki.
Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym – powieść błazeńska tłumaczona z łaciny przez Jana z Koszyczek.
Mikołaj Rej (1505-1569) Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem – traktat polityczny w formie wierszowanego dialogu, Żywot człowieka poczciwego (część Zwierciadła) – wzorcowy opis życia szlachcica ziemianina.
Jan Kochanowski (1530-1584): Pieśni, Fraszki, Psałterz Dawidów, Treny, Odprawa posłów greckich.
Publicystyka polityczna: Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572) O poprawie Rzeczpospolitej (5 ksiąg: O Kościele, O szkole, O obyczajach, O wojnie, O prawach) – napisana po łacinie rozprawa wskazująca konieczność nowatorskich reform w państwie; Piotr Skarga (1536-1612) Kazania sejmowe – traktat polityczny uznający kontrreformację za przyczynę spodziewanego upadku Polski.
Jakub Wujek – polski przekład Biblii (1599 r.).

1601 r. – 1700 r.

Barok

Duch czasów

Spalenie za herezję Giordana Bruna. Kontrreformacja i Święta Inkwizycja.
Nowa teoria naukowo-filozoficzna Francisa Bacona.
Prowadzone przez Galileusza badania astronomiczne – pierwsze użycie lunety.
Twórczość Blaise’a Pascala, najpełniej ukazująca charakterystyczne dla baroku tragiczne rozdarcie jednostki pomiędzy nieskończonością a zmienną i niepewną rzeczywistością marnego życia ziemskiego; ten filozof matematyk konstruuje także pierwszą maszynę do liczenia.
Dualistyczny (materialno-idealistyczny) system Kartezjusza i jego nowa metoda badań filozoficznych („Cogito ergo sum” – poznanie świata możliwe jest dzięki rozumowi).
W drugiej połowie XVII wieku Isaac Newton tworzy teleskop zwierciadlany. Wielki rozwój fizyki, matematyki i astronomii.
Pierwsze teatry publiczne. Muzyka organowa w kościołach.
Nowe założenia do teorii poznania wnosi John Locke: umysł to „tabula rasa”, czysta tablica, wszelka wiedza jest dostępna człowiekowi tylko dzięki doświadczeniu i zmysłom – początek empiryzmu i sensualizmu, wspartych kartezjańskim racjonalizmem.

Literatura

Miguel de Cervantes Don Kichot – powieść ukazująca błędnego rycerza poszukującego sensu życia;
William Szekspir Hamlet, Makbet – dzieła o charakterze wyjątkowym, trudne do zakwalifikowania, czy to do renesansu, czy do baroku.
Giambattista Marino Adonis – szczytowe osiągnięcie nowego stylu: marinizmu, oddającego złożoność świata przez operowanie konceptami (niezwykłymi, zadziwiającymi pomysłami), kontrastami i skomplikowanymi metaforami.
John Milton Raj utracony, John Donne – poezja metafizyczna (za życia Donne nie publikował), rozpatrująca zawiłości życia człowieka rozdartego między ludzkimi (cielesnymi) namiętnościami a potrzebami duchowymi.
Klasycyzm francuski: Nicolas Boileau Sztuka rymotwórcza – poetyka, Molier Świętoszek, Skąpiec, Don Juan, dramaty Racine’a, Corneille’a, bajki La Fontaine’a i Perraulta.

W Polsce

Mikołaj Sęp Szarzyński Rytmy abo wiersze polskie – wydrukowane w roku 1601 utwory poety żyjącego w okresie renesansu (zmarłego w 1581 r.).
Szymon Szymonowic Sielanki, wydane w 1614 r., podejmują tematy charakterystyczne dla epoki poprzedniej, ujęte w formę w dużej mierze klasyczną.
Barok w literaturze polskiej to swoiste współfunkcjonowanie nurtu dworskiego z motywami metafizycznymi: Hieronim Morsztyn Światowa rozkosz, Jan Andrzej Morsztyn Kanikuła albo psia gwiazda, Lutnia; Wespazjan Kochowski Niepróżnujące próżnowanie.
Do tej mieszanki dodajmy nurt sarmacki: Wacław Potocki Transakcja wojny chocimskiej, Moralia; Wespazjan Kochowski Psalmodia polska – utwory z czasem ochrzczone mianem tekstów sarmatyzmu oświeconego; Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki – przykład bardzo popularnego w tych czasach pamiętnikarstwa, przejaw tzw. sarmatyzmu szlacheckiego.

Oświecenie

Duch czasów

Kontynuatorzy empiryzmu Locke’a w Anglii to George Berkeley i David Hume: istnieje tylko to, co jest postrzegane, nie ma tego w umyśle, czego by nie było przedtem w zmyśle. We Francji i w Anglii rodzą się idee oświeceniowe.
Początek publicystyki politycznej, w 1748 r. wychodzi Traktat o duchu praw Monteskiusza.
Twórczość Jana Sebastiana Bacha i Antonia Vivaldiego.
Powstaje pierwszy kondensator elektryczny. Otwarcie giełdy w Paryżu. Beniamin Franklin konstruuje piorunochron.
W Polsce: w 1741 r. założenie Collegium Nobilium, a w roku 1747 r. otwarcie Biblioteki Załuskich.
Działają francuscy Encyklopedyści i Diderot. Od 1751 r. zaczyna być wydawana encyklopedia francuska.
Pełny rozkwit idei oświeceniowych: liberalizm, racjonalizm, wolność myśli, hasło „sapere aude” (odważ się być mądry, myśl!). Rok 1762:
Umowa społeczna Jana Jakuba Rousseau – początki sentymentalizmu.
Rok 1762: Traktat o tolerancji Woltera – krytyka kościoła i skostniałych obyczajów społecznych.
Immanuel Kant głosi w swej filozofii podejście krytyczne do nauki i świata. Buduje ponadto najdoskonalszy w historii system filozoficzny, dyskutowany do dziś: „przewrót kopernikański” w epistemologii, „kategoryczny imperatyw moralny” w etyce. Adam Smith tworzy podstawy ekonomii politycznej. W filozofii zdominowanej przez trzeźwe spojrzenie naukowe wyróżnia się mistyczno-wizjonerska myśl Emanuela Swedenborga i Williama Blake’a.
Uznanie przez Kościół teorii Kopernika i Galileusza.
Hasła liberalne padają na podatny grunt w Ameryce: w 1776 r. ogłoszenie Deklaracji Niepodległości, pierwsze demokratyczne wybory w 1789 r., prezydentem Jerzy Waszyngton.
We Francji ucisk absolutyzmu doprowadza do wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej roku 1789 i proklamowania republiki.
Muzyka klasyczna Mozarta.
Początek rewolucji przemysłowej w Anglii: wynalezienie maszyny parowej przez Watta w 1781 r., maszyny do szycia w 1790 r., pierwsze użycie gazu do oświetlenia miasta.
W roku 1798 zaczyna wychodzić niemieckie czasopismo preromantyczne Ateneum.

W Polsce

w 1765 r. powstanie Teatru Narodowego.
Reforma szkolnictwa: w 1765 r. powstanie Szkoły Rycerskiej, w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa Ksiąg Elementarnych.
Publicystyka: Monitor, Wiadomości Warszawskie.
Działalność polityczno-wychowawcza Hugona Kołłątaja i Stanisława Staszica.
Obiady Czwartkowe u króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Rozbiory Polski w latach 1772, 1793, 1795. W roku 1791 – Konstytucja 3 maja.

Literatura

Powieści: Daniel Defoe Przypadki Robinsona Cruzoe (1719 r.); Jonathan Swift Podróże Guliwera (1726 r.).
Powiastki filozoficzne: Wolter Kandyd (1759 r.) – ostra satyra na stosunki społeczne, polemika z optymizmem filozofii oświeceniowej; Denis Diderot Kubuś Fatalista i jego pan.
Początki sentymentalizmu: Jan Jakub Rousseau Nowa Heloiza; Wyznania – pamiętnik do dziś zadziwiający szczerością osobistej wypowiedzi;
James Macpherson Pieśni Osjana – zbiór uczuciowych utworów rzekomego autorstwa celtyckiego barda;
Laurence Sterne Podróż sentymentalna;
Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera – dzieje niespełnionej miłości, zakończone samobójstwem nieszczęśliwego kochanka.
Fryderyk Schiller Zbójcy – niesprawiedliwość społeczna ukazana na modłę sentymentalno-romantyczną.
Donatien de Sade Justyna, czyli Niedole cnoty – niezwykle kontrowersyjny przejaw libertynizmu.

W Polsce

W pierwszej połowie XVIII wieku wygasa jeszcze barok, czego intrygującym, niejako „pośmiertnym” przejawem mogą być Uwagi o śmierci niechybnej Józefa Baki (1766 r.).
Znaczące dzieła pojawią się dopiero wraz z rozkwitem oświecenia. Twórczość Ignacego Krasickiego
- Myszeis;
- Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776 r.) – uznawane za pierwszą powieść polską – historia szlachcica, który pod wpływem edukacji i doświadczeń przekształca się z „sarmackiego prostaka” w światłego obywatela;
- Monachomachia i Antymonachomachia – krytyka niemoralnego stylu życia mnichów;
- Satyry; Bajki i przypowieści – wady i słabości indywidualne i społeczne poddane prześmiewczej krytyce.
Rozwój dramatu zgodnie z dewizą „uczyć bawiąc”:
- Franciszek Zabłocki Fircyk w zalotach, Sarmatyzm;
- Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła – komedia polityczna ukazująca konieczność reform w państwie, krytykująca sarmatyzm;
- Wojciech Bogusławski Krakowiacy i Górale.
Franciszek Karpiński Zabawki wierszem – sentymentalizm.
Franciszek Ksawery Dmochowski Sztuka rymotwórcza – rozprawa o klasycyzmie.
Józef Wybicki Pieśń Legionów Polskich we Włoszech, czyli Mazurek Dąbrowskiego (1797).

Preromantyzm i romantyzm

Duch czasów

Struktura polityczno-społeczna Europy zostaje zaburzona przez potężną falę wojen napoleońskich.
Rozkwit niemieckiej myśli romantycznej za sprawą braci Schleglów.
Wielkie zainteresowanie wzbudza filozofia Georga Wilhelma Hegla, przedstawiająca dzieje świata jako dialektyczny – czyli wyłaniający się z przeciwieństw – rozwój ducha absolutnego, z którego to rozwoju wynikają wszelkie wydarzenia historyczne. Teoria Hegla znajduje oddźwięk w ideach romantycznych, zbudowanych na antytetycznym zestawieniu miłości, ducha i rozumu.
Romantyczne hasła braterstwa i wolności znajdują realizację w sprzyjaniu dążeniom niepodległościowym Grecji (1829 r.) i Polski.
W Anglii tworzą się pierwsze robotnicze związki zawodowe.
Czas prymatu ducha i uczuć w literaturze i filozofii kontrastuje z galopującą rewolucją przemysłową: lokomotywa parowa Stephensona, rozwój kolejnictwa i fabryk. Pierwszy parowiec przepływa Atlantyk.
Na polu muzyki tworzą Beethoven, Schubert i Chopin.
W 1815 r. założenie Uniwersytetu Warszawskiego.

Literatura

Johann Wolfgang von Goethe Faust cz. I (cz. II w 1832 r.) – wątki klasyczne i romantyczne.
August Wilhelm Schlegel Kurs literatury dramatycznej – cykl wykładów określających, czym jest romantyzm.
Walter Scott Waverley, Ivanhoe – romantyczne powieści przygodowe.
George Byron Giaur, Korsarz – powieści poetyckie o skomplikowanym toku wydarzeń, wprowadzające tajemniczy koloryt i równie tajemniczego bohatera.
Jacob i Wilhelm Grimm Baśnie;
Mary Shelley Frankenstein – niezwykła wyobraźnia, często okrutna, dająca podstawy późniejszej, także współczesnej fantastyce.
Aleksander Puszkin Eugeniusz Oniegin – poemat miłosny.

W Polsce

Napisany po francusku Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego to wybitne, ostatnie dzieło oświeceniowego rokoka wedle jednych interpretacji, a pierwsze dzieło romantyczne według innych.
Na początku XIX wieku trwa klasycyzm, ale dominuje sentymentalizm: Sofiówka Stanisława Trembeckiego.
Spór o romantyzm: Kazimierz Brodziński O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej (1818, jedna z umownych dat początku polskiego romantyzmu).
Adam Mickiewicz Ballady i romanse (1822, druga z umownych dat początku polskiego romantyzmu), Dziady cz. II i IV, Grażyna (1823) – ludowość, fantastyka, romantyczne widzenie świata, początki problematyki narodowowyzwoleńczej; utwory napisane na zesłaniu w Rosji, po procesie młodzieży wileńskiej (1824 r.): Sonety (1826 r.) i Konrad Wallenrod (1828 r.).
„Szkoła ukraińska”: Antoni Malczewski Maria Seweryn Goszczyński Zamek kaniowski. Maurycy Mochnacki O literaturze polskiej w wieku XIX – początki polskiej krytyki literackiej.
Juliusz Słowacki: w roku 1830 liryki powstańcze.

Realizm

1831 r. – 1860 r.

Rozwój teorii społecznych.
- W 1830 r. zaczyna wychodzić Kurs filozofii pozytywnej Augusta Comte’a. Comte formułuje zasady nauki pozytywistycznej, opartej na naukach przyrodniczych i ścisłych, badającej to co realne i pewne, odnoszącej się do faktów społecznych i politycznych.
- Sensualizm i materializm głosi w swej filozofii naturalistycznej Ludwik Feuerbach.
- Zupełnie niedoceniony tworzy swą tragiczną filozofię egzystencjalną Søren Kierkegaard.
- Polscy filozofzowie mistycy to Adam Mickiewicz – wyznawca towianizmu, i Juliusz Słowacki – twórca filozofii genezyjskiej.

W 1848 r. Karol Marks i Fryderyk Engels wydają Manifest komunistyczny. Ich teoria, znana także pod nazwą materializmu dialektycznego, krytykując kapitalizm opierający się na wyzysku klasy robotniczej, zapoczątkowała rozwój doktryny socjalistycznej.
W roku 1848 Wiosna Ludów: walki w całej Europie toczone w imię wolności i równości wszystkich ludzi.
W nauce przewrót Karola Darwina: teoria ewolucjonizmu.
Nowe wynalazki: telegraf, winda, silnik gazowy i lampa naftowa Łukasiewicza.

Literatura

Alfred de Musset Spowiedź dziecięcia wieku i Michał Lermontow Bohater naszych czasów – rozrachunek z romantyzmem.
W prozie europejskiej zaczyna dominować realizm, zgodnie z formułą Stendhala, iż „powieść jest zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu”:
Honoriusz Balzak – cykl Komedia ludzka (w tym Ojciec Goriot); Stendhal Czerwone i czarne; powieści Wiktora Hugo – krytyczna analiza stosunków społecznych, obraz społeczeństwa i kierujących nim norm, potęga pieniądza.
Mikołaj Gogol Martwe dusze – gorzka, groteskowa wizja społeczeństwa.
Aleksander Dumas Trzej muszkieterowie – powieść przygodowa.
Pojawiają się dzieła pisarzy amerykańskich:
- James F. Cooper Ostatni Mohikanin;
- Edgar Allan Poe Groteski i arabeski – fantastyka z pogranicza romantyzmu i symbolizmu.
Poezje Charles’a Beaudelaire’a Kwiaty zła wywołują w mieszczańskim społeczeństwie zgorszenie, ale zapoczątkowują nowy nurt w sztuce – symbolizm.

W Polsce

Na emigracji rozkwit romantyzmu.
Adam Mickiewicz Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, Dziady cz. III (1832 r.) – idea mesjanizmu narodowego; Pan Tadeusz (1834 r.) – nostalgiczne wspomnienie piękna tradycji i przeszłości szlacheckiej; Liryki lozańskie – gorzki rozrachunek z życiem.
Juliusz Słowacki Kordian (1834 r.) – Mickiewiczowskiej idei: Polska Chrystusem narodów przeciwstawiona myśl: Polska Winkelriedem narodów; Grób Agamemnona – polemika z tradycją szlachecką, negatywna ocena sarmatyzmu jako winnego upadku Polski; Beniowski – poemat dygresyjny, z ironią i autoironią prezentujący współczesność.
Zygmunt Krasiński: Nie-Boska komedia (1835 r.) – katastroficzna wizja rewolucji; Psalmy przyszłości – gloryfikacja tradycji szlacheckiej.
Cyprian Kamil Norwid Promethidion – idea sztuki jako podstawowego czynnika odrodzenia narodowego i społecznego.
W kraju
dramaty Aleksandra Fredry, wielka popularność zapomnianych dziś poetów Władysława Syrokomli, Teofila Lenartowicza i powieściopisarza Józefa Ignacego Kraszewskiego. Inni poeci krajowi to Wincenty Pol i Kornel Ujejski.

1861 r. – 1900 r.

Kontynuacja pozytywizmu: Taine i Renan, oraz ewolucjonizmu: Darwin i Spencer. Filozofia zostaje zdominowana przez racjonalne i materialistyczne założenia nauk ścisłych. Niekwestionowana indywidualność to Fryderyk Nietzsche. Jego koncepcja nadczłowieka, stojącego poza dobrem i złem, pociąga za sobą relatywizm w epistemologii i etyce. Nietzsche krytykuje współczesną moralność chrześcijańską, określając ją jako przewartościowanie wszystkich wartości.
Reakcją na rewolucję przemysłową są rozwijane przez marksistów teorie socjalistyczne.
Edison konstruuje żarówkę, rozwija się produkcja karabinów powtarzalnych Winchestera, bracia Lumière tworzą kinematograf, Marconi radio, a Bell telefon. Mendelejew opracowuje układ okresowy pierwiastków chemicznych.

Literatura

Tendencje realistyczno-naturalistyczne, ale równie silne symboliczno-wizyjne. Pisarzy interesują zarówno problemy sztuki i jej miejsca w świecie, jak i problemy społeczne. W obu grupach zagadnień formułuje się tezy dekadencko-katastroficzne, sugerujące upadek wszelkich wartości i zagubienie jednostki pośród zawiłości świata, ale także z ogromną mocą i determinacją poszukuje się tychże wartości, zadając pytania o prawdę, dobro, sprawiedliwość i piękno.
W wielu utworach poddaje się analizie zakłamanie życia rodzinnego (Henryk Ibsen Nora albo Dom lalki, Dzika kaczka; August Strindberg Taniec śmierci).
Fiodor Dostojewski Biesy, Bracia Karamazow, Zbrodnia i kara – problematyka moralna i religijna, kwestia wartości najważniejszych.
Lew Tołstoj Anna Karenina, Gustaw Flaubert Pani Bovary, Antoni Czechow Trzy siostry – problem zasad i norm społecznych oraz rodzinnych, rola kobiety w społeczeństwie, równouprawnienie i poszukiwanie wolności przez kobiety.
Knut Hamsun Głód, Emil Zola Germinal, Henryk Ibsen Dzika kaczka – nędza, nierówność materialna, problem sprawiedliwości społecznej, prawdy życiowej i prawdy jako wartości absolutnej. Maurycy Maeterlinck Ślepcy, Oskar Wilde Portret Doriana Graya – symboliczna wizja jednostki zagubionej, poszukującej własnej tożsamości, także problem istoty sztuki. Joseph Conrad Lord Jim – odpowiedzialność jednostki wobec samej siebie i społeczeństwa, ranga dokonywanych wyborów, cena ich konsekwencji.

W Polsce epoka pozytywizmu.

Twórczość epigonów romantyzmu.
Wielkie dzieła ostatniego przedstawiciela romantyzmu Cypriana Kamila Norwida, tworzącego jeszcze w latach osiemdziesiątych XIX wieku: Vade-mecum, Rzecz o wolności słowa, Pierścień wielkiej damy.
Pierwsza faza pozytywizmu to literatura tendencyjna i dynamiczny rozwój publicystyki propagującej idee nowej epoki, nowele Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza, Elizy Orzeszkowej. Marta, Meir Ezofowicz – powieści Orzeszkowej ukazujące realizację haseł równouprawnienia kobiet i Żydów; Szkice węglem Sienkiewicza i Powracająca fala Prusa – konieczność pracy organicznej i pracy u podstaw.
Dojrzała faza pozytywizmu to nadal rozpatrywane przez literaturę problemy społeczne, ale często w szerszym kontekście – pytań o naturę ludzką i, w związku z nią, o możliwość realizacji optymistycznego programu pozytywistycznego, problemy egzystencjalne, motywy dekadenckie. Dominuje proza realistyczna i naturalistyczna. Nad Niemnem Orzeszkowej (1887 r.), Lalka Prusa (1890 r.). Eksponowane są także wątki historyczne: Trylogia Sienkiewicza (lata 1884-1888), tegoż Quo vadis (1896 r.; Nagroda Nobla w 1905 r.). Twórczość Adama Asnyka, „poety czasów niepoetyckich”, i Marii Konopnickiej.
Pisarze pozytywistyczni tworzą jeszcze w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. Za ukoronowanie twórczości Orzeszkowej można uznać Gloria victis, w którym autorka mówi o chwale należnej powstańcom roku 1863.

1901 r. – 1930 r.

Modernizm/Młoda Polska – Dwudziestolecie międzywojenne

Duch czasów

Filozofia Henri Bergsona – intuicjonizm, i fenomenologia Edmunda Husserla.
Odkrycie jądra atomu przez Rutherforda. Einsteina teoria względności. Psychoanaliza i teoria podświadomości Freuda.
W roku 1917 rewolucje lutowa i październikowa w Rosji – teoria Marksa wprowadzona w czyn i przekształcona przez Lenina w marksizm-leninizm. I wojna światowa przynosi wielki rozwój techniki militarnej: lotnictwo, marynarka wojenna, broń ciężkiego kalibru. Optymizm powojenny, ale i rozwój katastrofizmu: Spenglera Zmierzch Zachodu.
W 1925 r. pierwsze wydanie Mein Kampf Hitlera.
Flemming odkrywa penicylinę.

Literatura

Futuryzm i manifesty futurystów. Awangardowa poezja Guillaume’a Apollinaire’a (Alkohole), neoklasycyzm Thomasa Stearnsa Eliota (Jałowa ziemia).
Nowatorstwo w powieści – specyficzne ukazywanie czasu i przestrzeni, techniki oniryczne, elementy surrealizmu:
- Marcel Proust W poszukiwaniu straconego czasu;
- James Joyce Ulisses,
- Franz Kafka Proces, Zamek.
Thomas Mann Czarodziejska góra – powieść o dojrzewaniu, a zarazem metafora chorej Europy (literacka Nagroda Nobla w 1929 r.).
Literatura antywojenna: Ernest Hemingway Pożegnanie z bronią, Erich Maria Remarque Na Zachodzie bez zmian.
Problemy egzystencjalne: Herman Hesse Wilk stepowy, Gra szklanych paciorków; André Gide Fałszerze.

W Polsce

Ekspresjonizm (pismo Zdrój).
Działalność futurystów (Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, jednodniówka Nuż w bżuhu) i późniejszych grup poetyckich:
- Skamandra (Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, pismo Skamander pod redakcją Mieczysława Grydzewskiego);
- Awangardy Krakowskiej (Julian Przyboś, pismo Zwrotnica pod redakcją Tadeusza Peipera).
Od 1924 r. Wiadomości Literackie, po roku 1939 ukazujące się na emigracji. Twórczość Leopolda Staffa i Bolesława Leśmiana.
Przedwiośnie Żeromskiego (1924 r.), ocena pierwszych lat wolnego państwa, później Granica Nałkowskiej (1935 r.) – ocena dojrzałego już państwa.
Proza awangardowa: Witold Gombrowicz Ferdydurke, Bruno Schulz Sklepy cynamonowe, Sanatorium Pod Klepsydrą.
Teoria Czystej Formy w teatrze (Witkacy).

1931 r. – 1960 r.

Duch czasów

Wielki kryzys gospodarczy.
Początki telewizji.
Rozwój faszyzmu we Włoszech i w Niemczech (od 1933 r. Hitler kanclerzem Niemiec).
Lata 1939-1945: druga wojna światowa.
Rozwój egzystencjalizmu: Albert Camus Mit Syzyfa, Człowiek zbuntowany; Jean Paul Sartre Byt i nicość.
Rozwój eseistyki o tematyce psychologiczno-naukowo-społecznej: Erich Fromm Ucieczka od wolności, Sztuka kochania; Mircea Eliade Traktat o historii religii (1949 r.); Roland Barthes Mitologie.
Opisanie struktury DNA, pierwsze transplantacje, szczepionka przeciw chorobie Heine-Medina (1955 r.).
Przełom lat 50. i 60. – tzw. zimna wojna między krajami systemu komunistycznego i kapitalistycznego.
Kobiety w Szwajcarii ostatnie w Europie uzyskują prawa polityczne.

Literatura

Twórczość Antoine’a de Saint-Exupéry’ego: Nocny lot, Ziemia, planeta ludzi, Mały Książę – humanistyczny personalizm;
Jean Paul Sartre Mdłości (1938 r.) oraz Albert Camus Obcy (1942 r.), Dżuma (1947 r.) – egzystencjalizm w literaturze.
Rozwój antyutopii: Aldous L. Huxley Nowy, wspaniały świat (1932 r.); George Orwell Rok 1984 (1949 r.);
problemy moralne XX wieku, jednostka wobec społeczeństwa: Jerome Salinger Buszujący w zbożu; William Golding Władca much; Vladimir Nabokov Lolita; Friedrich Dürrenmatt Wizyta starszej pani.
Teatr absurdu: Samuel Beckett Czekając na Godota, Końcówka.
„Antypowieść” – powieść awangardowa, znosząca granice między obiektywną wiedzą o świecie a świadomością bohatera, wykorzystująca wątki autotematyczne, wywarła duży wpływ na literaturę późniejszą.

W Polsce

Lata 30. – katastrofizm: Czesław Miłosz, Józef Czechowicz, Julian Tuwim Bal w Operze.
Lata 1939-1945 – poezja apokalipsy spełnionej pokolenia wojennego (Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy, Zdzisław Trzebiński, wszyscy zginęli podczas wojny).
Po roku 1945 rozrachunek z wojną: Zofia Nałkowska Medaliony, Tadeusz Borowski, opowiadania oświęcimskie.
Kultura coraz bardziej sterowana przez państwo, wprowadzenie cenzury; od roku 1949 fałszujący rzeczywistość realizm socjalistyczny.
Po śmierci Stalina i krwawo tłumionych buntach robotniczych w Poznaniu roku 1956 – tzw. odwilż, czyli chwilowe zelżenie cenzury, nowe zjawiska w kulturze: kabarety, otwarcie się na kulturę zachodu i emigracyjną.
Ośrodki życia polskiego na emigracji działały od 1939 r. na całym świecie. Najważniejszy był w Paryżu – pismo Kultura i wydawnictwo o tej samej nazwie pod redakcją Jerzego Giedroycia położyły nieocenione zasługi dla wolnej polskiej literatury, na przykład wydawano Miłosza, Herlinga-Grudzińskiego, Gombrowicza – ich dzieła były w PRL zakazane.
Kartoteka Tadeusza Różewicza (1960 r.) – obraz rozbitej tożsamości inteligenta, zarówno na skutek wojny, jak i pod wpływem rzeczywistości zniewolenia peerelowskiego.

1961 r. – 2001 r.

Duch czasów

Jurij Gagarin pierwszym człowiekiem w kosmosie (1961 r.). Lądowanie człowieka na Księżycu (Neil Armstrong, 1969 r.).
Sobór Watykański II – przemiany Kościoła rzymskokatolickiego.
Pierwsze transfuzje krwi, pierwszy przeszczep serca (1967 r.), epidemia AIDS (od 1980 r.), pierwsze zapłodnienia in vitro (poza ustrojem ludzkim), dzieci z probówki, klonowanie zwierząt (lata 90.). Katastrofy ekologiczne; zjawisko dziury ozonowej; awaria w Czarnobylu (1986 r.).
Filozofia dekonstruktywistyczna Jacquesa Derridy: zakwestionowanie wszelkiego obiektywizmu i możliwości jakiejkolwiek logicznej analizy zjawisk. Francis Foukuyama głosi koniec historii. Manifesty feministyczne.

Literatura

Literaturę światową, podobnie jak polską, a być może całą współczesną kulturę, charakteryzują dwie sprzeczne tendencje: z jednej strony uparta chęć poznania, nazwania, określenia rzeczywistości, z drugiej – świadomość, że życie jest nieodgadnioną tajemnicą i że w pełni wyjaśnić się go nie da. Stąd niesłychanie popularna jest wciąż literatura faktu – utwory opierające się na autentycznych zdarzeniach, wszelkiego rodzaju wspomnienia i biografie, a zarazem równie frapująca jest fantastyka, mitologizacja świata, kreowanie fabuł tajemniczych, obfitujących w zjawiska i zdarzenia zdumiewające. Tę ostatnią tendencję może ilustrować stale rosnąca popularność literatur egzotycznych, mająca być może swój szczyt w latach 60. i 70., kiedy to szczególnie frapowała literatura iberoamerykańska: Alejo Carpentier Podróż do źródeł czasu; Julio Cortázar Gra w klasy; Gabriel García Márquez Sto lat samotności, Miłość w czasach zarazy.
Swoistą odmianą autotematyzmu jest twórczość uczonych filologów, doskonale znających teorię i historię kultury i wykorzystujących ją do prowadzenia gry z czytelnikiem: Italo Calvino Jeśli zimową nocą podróżny; Umberto Eco Imię róży.
Uniwersalny problem wolności jednostki w społeczeństwie, wzbogacony o realia XX wieku, także doświadczenie wojen: Ken Kesey Lot nad kukułczym gniazdem; Joseph Heller Paragraf 22; Kurt Vonnegut Rzeźnia numer 5; Jack Kerouac W drodze. Czytelników zachodnich interesują też problemy społeczeństw i państw komunistycznych: Aleksander Sołżenicyn Archipelag GUŁag 1918-1956; Milan Kundera Nieznośna lekkość bytu.
W Polsce niezwykłą popularnością cieszy się twórczość Williama Whartona (Ptasiek, Tato). Interesującym zjawiskiem lat ostatnich jest proza Paula Austera (Trylogia nowojorska).

W Polsce

Lata sześćdziesiąte bywają nazywane okresem naszej małej stabilizacji – od tytułu jednego z dramatów Tadeusza Różewicza – co dobrze określa stan pewnego zastoju w kulturze niemogącej się swobodnie rozwijać. Na uwagę zasługują utwory Tadeusza Konwickiego, Jerzego Andrzejewskiego, Sławomira Mrożka (Tango niesie zarówno wymowę uniwersalną, jak też może być rozpatrywane jako obraz rzeczywistości polskiej tych lat).

Rok 1968 to kolejna cezura w kulturze: wystąpienia inteligencji i studentów przeciw cenzurze i brakowi wolności powodują falę antysemityzmu sterowaną przez partię i rząd, która zmusza wielu obywateli do opuszczenia, wbrew ich woli, naszego kraju.

Lata siedemdziesiąte to w polityce tzw. propaganda sukcesu, ale w literaturze zaczyna dziać się lepiej. Stopniowe zelżenie cenzury owocuje pojawianiem się nowych tematów, na przykład problematyki pogranicza kultur: twórczość Konwickiego (Kronika wypadków miłosnych), Andrzeja Kuśniewicza, Juliana Stryjkowskiego, tematycznie związana z kresami dawnej Rzeczpospolitej, pokazuje Polskę jako kraj wielonarodowy, zadaje nowe pytania o tożsamość narodową i kulturową, wartość wieloetniczności. Miron Białoszewski w Pamiętniku z powstania warszawskiego po raz pierwszy ukazuje powstanie z perspektywy cywila niezaangażowanego w walkę z okupantem. Poezja Rafała Wojaczka, poetów Nowej Fali (między innymi Stanisława Barańczaka), także twórców starszej generacji, Herberta, Szymborskiej, Białoszewskiego. Proza i poezja Edwarda Stachury. Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem.

Rok 1976 – bardzo ważna data, uważana za początek niezależnego ruchu wydawniczego – powstanie tzw. drugiego obiegu kultury. Pierwsze pismo poza cenzurą to Zapis, pierwsze książki to Konwickiego Mała apokalipsa i Kompleks polski – groteskowa wizja rzeczywistości peerelowskiej; nielegalne wydania literatury emigracyjnej.

Stan wojenny nieco ograniczył drugi obieg, lecz nie zahamował go w pełni, władza nie zdołała już przeciwstawić się rozwojowi wolności słowa.

Od 1990 roku nie istnieje już cenzura, co pozwala na podejmowanie nowej problematyki. Rozrachunek z przeszłością komunistyczną można dostrzec w bogatej prozie wspomnieniowej (autobiografie, dzienniki, wywiady rzeki).
Inne tematy:
- próba reinterpretacji trudnych problemów przeszłości (Paweł Huelle Weiser Dawidek; Stefan Chwin Hanneman);
- tematyka feministyczna (powieści Manueli Gretkowskiej, Izabeli Filipiak, Olgi Tokarczuk, poezje Marianny Bocian, Marzanny Bogumiły Kielar),
- współczesna obyczajowość i życie codzienne (Tomek Tryzna Panna Nikt; Andrzej Stasiuk Dziewięć, Tadeusz Różewicz Kartoteka rozrzucona);
- fantastyka (wielka popularność twórczości Andrzeja Sapkowskiego);
- mityzacja współczesności (powieści Olgi Tokarczuk).

Bujnie rozwija się poezja autorstwa zarówno młodszych twórców (Marcin Świetlicki, Jacek Podsiadło), jak i poetów starszych Tadeusza Różewicza, Zbigniewa Herberta, Czesława Miłosza.

Zobacz:

Epoki literackie – powtórka

EPOKI LITERACKIE DO EGZAMINU

Epoki literackie – nazwy