Tytuł
Nazwa, którą nadaje dziełu literackiemu jego autor. Niejako wizytówka utworu literackiego, pozwalająca na jego identyfikację. Od tytułu właśnie zaczyna się kontakt czytelnika z tekstem.
Najczęściej wyróżniamy tytuły:
- pochodzące od jakiegoś elementu treści, np.
- bohatera/ bohaterów – Pan Tadeusz, Krzyżacy,
- miejsca czy czasu akcji – Nad Niemnem,
- konkretnego wydarzenia – Odprawa posłów greckich itp.
- wskazujące na zastosowaną przez autora formę pisarską (Pamiętnik z powstania warszawskiego, Opowiadania, Sonety krymskie itp.), często występują połączenia informacji dotyczących treści i formy,
- metaforyczne, komentujące treść utworu, pozwalające odczytać jego sensy (Granica, Ludzie bezdomni, Potop itp.).
- Na pierwszy rzut oka bezsensowne, nieprzynoszące żadnej z wymienionych wyżej informacji tytuły są jedną z form buntu przeciwko konwencjom literackim, np. Ferdydurke.
Tytuł uważany jest za ważny element dzieła – w interpretacji utworu może nam pomóc także analiza zmian tytułu dzieła. Zmiana taka często pomaga poszerzyć problematykę, powiększyć możliwości interpretacyjne (zwłaszcza jeśli nowy tytuł ma charakter metaforyczny).
Przykłady:
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej (początkowy tytuł: Mezalians),
- Gloria victis Orzeszkowej (pierwotny tytuł 1863 sugerował wspomnieniowy charakter tekstu),
- Początek Andrzeja Szczypiorskiego (wydany na Zachodzie pod tytułem Piękna pani Seidenman).
Incipit
(łac. zaczyna się) – pierwsze słowa utworu, np. pierwszy wers; w wierszach bez tytułu incipit pełni jego funkcję.
Przykłady incipitów
- Jestem z upływającej wody – Haliny Poświatowskiej (pierwszy wers utworu pełniący zarazem funkcję tytułu, bo wiersz go nie posiada)
- Kto jest ten dziwny nieznajomy – Leopolda Staffa (pierwszy wers utworu Staffa pełniący funkcję tytułu, Tadeusz Różewicz wybrał go także na tytuł wyboru wierszy Staffa)
Motto
Cytat umieszczony przed całym tekstem lub jakąś jego częścią (np. rozdziałem). W taki sposób autor może wskazywać na pewne powinowactwa myślowe, swoje zamiary pisarskie, pomagać czytelnikowi w odczytaniu sensów utworu.
Przykłady:
- Ludzie ludziom zgotowali ten los (Medaliony Zofii Nałkowskiej) – oszczędny komentarz do opisywanych faktów, zachęta do refleksji.
- Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje (słowa Daniela Defoe będące mottem do Dżumy Alberta Camusa) – cytat wskazuje na paraboliczny charakter utworu, nakazuje szukanie ukrytego sensu opowieści o zadżumionym mieście.
Podobnie motto do Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza proponuje odczytywać utwór jako wskazówkę dla Polaków walczących z silniejszym od nich wrogiem (…trzeba być lisem i lwem).
- Zdaje mi się, że widzę… gdzie?/ – Przed oczyma duszy mojej – pochodzące z Szekspira motto do ballady Adama Mickiewicza Romantyczność wskazuje na najistotniejszy problem tekstu (sposób postrzegania rzeczywistości), a także na powinowactwa między romantykami a angielskim dramaturgiem.
Zobacz:
Tytuł, motto, ostatnia scena jako klucze do interpretacji dzieła