Ważną rolę w odbiorze dzieła literackiego odgrywa także motto. To cytat z innego tekstu umieszczony przed utworem (lub jego fragmentem, np. rozdziałem). Motto nie jest myślą przewodnią dzieła (to nagminnie popełniany błąd!), choć z pewnością pomaga w odczytaniu zawartych w nim sensów.
Oto kilka przykładów:
- Motto Medalionów Zofii Nałkowskiej „Ludzie ludziom zgotowali ten los”– w utworze nazywanym „arcydziełem pisarskiej powściągliwości”, bo pozbawionym komentarzy, motto jest właśnie takim komentarzem, refleksją dotyczącą przedstawionych później wydarzeń. Ludzie to twórcy cywilizacji, piękna, ale też istoty zdolne do okrucieństwa, przemocy. Kim jest człowiek?
- Motto Konrada Wallenroda: „Musicie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walki – trzeba być lisem i lwem” (cytat z Księcia Machiavellego) jest kluczem do odczytania powieści poetyckiej Mickiewicza – historia o średniowiecznym rycerzu to przesłanie kierowane do Polaków współczesnych pisarzowi (maska historyczna): jeśli o wiele silniejszego wroga nie można pokonać w uczciwej walce, trzeba zdecydować się na podstęp i zdradę.
- Motto Dżumy Alberta Camusa: „Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje”. Te słowa Daniela Defoe sugerują jednoznacznie, że Dżumy nie należy odczytywać dosłownie, że ma ona cechy przypowieści (paraboli).
- Motto może tłumaczyć tytuł utworu, zapowiadać jego treść, tłumaczyć zamysł autora. Widać to w przypadku powieści Herlinga-Grudzińskiego Inny świat:
„Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny; tu panowały inne, odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy; tu trwał martwy za życia dom, a w nim życie jak nigdzie i ludzie niezwykli. Ten oto zapomniany zakątek zamierzam tutaj opisać”
(cytat zaczerpnięty z Zapisków z martwego domu; inny tytuł: Wspomnienia z domu umarłych Fiodora Dostojewskiego).
- Motto osadza utwór w jakiejś tradycji literackiej i myślowej – dowodem są podane wyżej przykłady Innego świata czy Dżumy, także motto Mistrza i Małgorzaty Bułhakowa, zaczerpnięte z dramatu Goethego Faust:
Więc kimże w końcu jesteś?
– Jam częścią tej siły,
Która wiecznie zła pragnąc,
Wiecznie czyni dobro.
Zobacz:
Tytuł, motto, ostatnia scena jako klucze do interpretacji dzieła