Podtytuł, dedykacja i motto rzadko występują równocześnie, ale każdy z tych elementów utworu odgrywa istotną rolę z punktu widzenia całości dzieła. Ta przestrzeń między tytułem a tekstem może nieść dużo pomocnych informacji, od gatunkowych, historycznych – po sugestie interpretacyjne.
Tytuł utworu jest elementem, który pozwala na jego identyfikację, jest rodzajem etykietki, nazwy. Może odnosić się do treści dzieła (np. Zemsta), do jego konwencji literackiej (Sonety krymskie) lub też wskazywać na jedno i drugie (Pieśń świętojańska o Sobótce). Ale jego rola nie kończy się na funkcji informacyjnej: tytuł mający często charakter metafory wnosi do utworu dodatkowe sensy, ułatwia jego odbiór oraz interpretację (Przedwiośnie, Kolumbowie Rocznik 20). W tytule może kryć się aluzja bądź zagadka – czy tytułowa Lalka to zabawka, przedmiot sporu baronowej Krzeszowskiej i pani Stawskiej czy określenie Izabeli?
Podtytuł
- Najsłynniejszy chyba podtytuł znajdujemy w Panu Tadeuszu – Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z r. 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem. Tutaj ujawnia się właściwy bohater – zbiorowość szlachecka, czas akcji i forma podawcza.
- Niekiedy utwory mają po tytule i podtytule dodatkowe informacje o formie, gatunku i objętości, przykładowo Śluby panieńskie, czyli Magnetyzm serca. Komedia w pięciu aktach, wierszem.
Niekiedy podtytuł to podkreślenie realizacji scenicznej i jednocześnie genezy, jak w Odprawie posłów greckich Jana Kochanowskiego:
Podana na teatrum przed Królem Jmścią i Królową Jmścią w Jazdowie nad Warszawą dnia 12 stycznia roku pańskiego 1578, na feście u jego Mości Pana Podkanclerzego Koronnego.
Podtytuł zwykle napisany jest mniejszą czcionką, w opisie bibliograficznym może być pominięty.
Dedykacja
Akcentem bardzo osobistym i kurtuazyjnym w utworach bywa dedykacja, czyli wskazanie osoby, osób, instytucji, którym autor ofiarowuje swoje dzieło. Występuje niekiedy w postaci rozwiniętego tekstu o samodzielnych walorach artystycznych, może być grzecznościową, konwencjonalną formułką lub składa się tylko z imienia, inicjałów lub ogólnego określenia. Gustaw Herling-Grudziński Inny świat dedykuje Krystynie, Zbigniew Herbert wiersz 17 IX Józefowi Czapskiemu, a Honoriusz Balzac Ojca Goriot – „Wielkiemu i znakomitemu Geoffroy de Saint-Hilaire w dowód podziwu dla jego prac i geniuszu”.
Motto
Najistotniejsze dla idei utworu jest jednak motto. To cytat lub sentencja przed tekstem lub jego fragmentem (rozdziałem, jednym z opowiadań, jedną z pieśni) oświetlająca zamysł autora. Dodatkowo przybliża poruszany temat lub ideologię utworu. Autor daje klucz do znaczeń zawartych w dziele i jednocześnie sygnalizuje osadzenie treści w określonej tradycji myślowej i literackiej.
- Fragmentem Zapisków z martwego domu Fiodora Dostojewskiego poprzedził Gustaw Herling-Grudziński tekst Innego świata:
Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny; tu panowały inne, odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy; tu trwał martwy za życia dom, a w nim życie jak nigdzie i ludzie niezwykli. Ten oto zapomniany zakątek zamierzam tutaj opisać.
Z motta pochodzi nie tylko tytuł, ale i sugestia, że autora interesują ludzkie postawy, człowieczeństwo w świecie odwróconych wartości. Książka Dostojewskiego „występuje” także w powieści. Jest tajną lekturą więźniów, bliską, gdyż poświęconą zesłańczym przeżyciom Dostojewskiego. Wybór motta z takiego właśnie źródła potwierdza tezę, iż Rosja to kraj odwiecznego gwałtu, kraj, w którym brak szacunku dla ludzi, panuje totalitarne myślenie. Z tego samego tekstu pochodzą też motta do niektórych rozdziałów. W Krzykach nocnych zdanie:
My, ludzie bici – mówili – mamy odbite wnętrzności; oto dlaczego krzyczymy po nocach pełni funkcję skrótu myślowego, a jednocześnie jest komentarzem autora dla przedstawianych tu sytuacji.
- Wcale nierzadko myśl przewodnią w postaci motta mają utwory liryczne. Niezrównany Cyprian Kamil Norwid zamieszcza je często w oryginalnym brzmieniu: po angielsku, francusku, łacinie, a gdy cytuje Antygonę Sofoklesa, używa nawet alfabetu greckiego (Beatrix). Wersy Fortepianu Szopena zapowiadają aż dwa motta, obydwa po francusku (dodatkowo też dedykacja do Antoniego C. – przyjaciela poety). Pierwsze motto z Byrona: Muzyka to rzecz osobliwa, a drugie z Bérangera: Sztuka?— to sztuka – i oto wszystko. Zapowiadają one geniusz kompozytora niemal wymykający się słowom. Muzyka polskiego kompozytora symbolizuje tu wszelką sztukę, jest doskonałym wcieleniem dziedzictwa przeszłości zespolonego z rodzimą tradycją i ze współczesnością. Jest najwyższą doskonałością i ideałem.
Źródło cytatu, jego tłumaczenie, notkę o autorze brzemiennych słów można zwykle znaleźć w przypisach, warto więc zwracać na nie szczególną uwagę.
- Motto pozwala też właściwie odczytać utwór zagrożony cenzorską ingerencją. Przychodzi tu na myśl fragment Księcia Niccola Machiavellego poprzedzający Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza: Trzeba wam bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walki, trzeba być lisem i lwem. Dla podbitych Polaków (mimo sprostowań i uściśleń autora) było to pytanie o wybór moralny. Sens rozterek bohatera dotyczy walki podstępnej, nieetycznej, kontrowersyjnej, ale wynikającej z potęgi wroga i od zawsze znanej ludzkości. To motto ponawia pytanie o granice poświęcenia dla szczytnego celu.
Utwór ten zawiera także podtytuł: Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich, a także dedykację brzmiącą: Bonawenturze i Joannie Zaleskim na pamiątkę lata tysiąc ośmset dwudziestego poświęca autor.
- Gdy temat utworu bywa rozmaicie określany, gdy ścierają się różne punkty widzenia, motto to wskazówka od samego autora. Tak jest w powieści Lord Jim Josepha Conrada. Słowa niemieckiego poety romantycznego Novalisa – Jest pewne, że moje przekonanie staje się nieskończenie silniejsze z chwilą, gdy uwierzy w nie inna dusza – wskazują na dominujące w utworze zagadnienia zrozumienia, aprobaty i przyjaźni. Uwypuklony zostaje stosunek człowieka do ludzkiej wspólnoty, do międzyludzkich więzi. Ale Lord Jim to oczywiście powieść o wielu obliczach: o zbrodni i karze, formowaniu własnej osobowości, winie i odkupieniu, hańbie i honorze.
- Motto rozszerza lub przesuwa interpretacyjne poszukiwania. Wstrząsające motto Medalionów Zofii Nałkowskiej Ludzie ludziom zgotowali ten los nie wymaga komentarza – zarówno ze względu na swą popularność, jak i koncepcję autorki. Ma być jak cały cykl opowiadań – lapidarne i wstrząsające. Jest zrośnięte z tym tekstem i to najlepsza puenta powyższych rozważań o roli motta w utworze literackim.
Zobacz:
Tytuł, motto, ostatnia scena jako klucze do interpretacji dzieła