Esej
Esej (łac. exagium – ważenie, próba wagi; fr. essai – próba; ang. essay – próba) zwany jest także – rzadziej – szkicem literackim. To gatunek o wyrafinowanej konstrukcji i tematyce, wymagający sprawności pisarskiej, bogatej leksyki i lekkiego pióra. Łączy elementy felietonu (np. często pojawiają się anegdoty, historyjki z życia), reportażu (np. wspomnienia z podróży) i form autobiograficznych (np. pamiętnika – bowiem autor eseju może pozwolić sobie na duży subiektywizm).
Za twórcę gatunku uważany jest Michel de Montaigne. Podstawowe schematy eseju wywodzą się z jego Essais (1580) i Essays Francis Bacona (1597). Jednak zgodnie z respektowaną dziś definicją eseju pisali je już starożytni, np. Platon czy Seneka.
Cechy eseju
- Esej jest gatunkiem z pogranicza literatury pięknej, publicystyki i literatury naukowej.
- Budowa eseju jest swobodna – w dowolnym momencie autor może porzucić dany wątek i w dowolnym miejscu do niego powrócić. A jednak esej nie powinien sprawiać wrażenia chaotycznego, tak więc swoboda, na jaką może pozwolić sobie eseista, jest pozorna…
- Kompozycja eseju powinna sprawiać wrażenie swobodnej i niewymuszonej, ale nie chaotycznej, bezładnej.
- W esejach śmiało można pozwolić sobie na rozmaite dygresje, własne refleksje i przemyślenia, czyli manifestację swojego indywidualizmu.
- Ważną cechą eseju jest erudycyjność – autorzy często imponują wiedzą z zakresu filozofii, historii, znajomości kultury antycznej, muzyki itd. Dość często jako teksty „ćwiczeniowe” pojawiają się eseje Leszka Kołakowskiego i choćby na ich przykładzie możesz dostrzec, jak szeroka jest wiedza eseisty: choć w esejach prof. Kołakowskiego pojawia się sporo wiadomości dotyczących filozofii, imponuje on także wiedzą na temat współczesnej kultury, psychologii, a nawet znajomością praw, którymi rządzi się natura.
- Kolejna ważna cecha eseju to wyrafinowana, oryginalna forma. Eseista manifestuje swój indywidualizm nie tylko w treści dzieła, lecz także poprzez formę.
Najczęściej mamy do czynienia z nieszablonowym – często eksperymentalnym – podejściem do tematu, zaskakującymi refleksjami, otwartą kompozycją. Autor często zaznacza, że temat wcale nie jest wyczerpany, kończy w sposób, który prowokuje czytelnika do dalszych, samodzielnych rozważań, np. prowokacyjnym pytaniem.
Język eseju
powinien być piękny, staranny, ale przede wszystkim – oryginalny. Dlatego tak często w esejach spotkamy metaforyczne sformułowania, paradoksy, pytania retoryczne, elipsy, równoważniki zdań obok zdań współrzędnie złożonych, własne, samodzielnie stworzone określenia, niekiedy neologizmy.
Subiektywizm eseju
Ponieważ jedną z ważnych cech eseju jest subiektywizm, eseista bardzo często ujawnia się w tekście: posługuje się 1. osobą liczby pojedynczej (ja) i zaimkiem dzierżawczym (mój) – nie tylko prezentując własne poglądy czy interpretację danego dzieła (zjawiska, poglądu), ale także wspominając wydarzenia z własnego życia. Ważne w eseju jest nawiązanie kontaktu z odbiorcą, wejście z nim w swego rodzaju dialog: pojawia się więc forma 1. osoby liczby mnogiej, sformułowania uogólniające („wszyscy wiemy…”, „na całym świecie…”, „każdy chyba choć raz w życiu”, „każdemu z nas…”), zaproszenia do wspólnych rozważań („wyobraźmy sobie, że…”, „przypatrzmy się…”). Odwołuje się często do wspólnych nam wszystkim doświadczeń.
Podział esejów
Podział esejów ze względu na tematykę jest dość szczegółowy. Wyróżniamy np. eseje podróżnicze, przyrodnicze, krytyczne, filozoficzne, historyczne… I to nie koniec. Poza tym spotykamy eseje „mieszane”, np. historyczno-filozoficzne.
Zapamiętaj jedno, dość ważne kryterium: eseje dzielimy na formalne i nieformalne. Eseje formalne przypominają traktat lub rozprawę naukową (to np. eseje naukowe i historyczne), zaś eseje nieformalne (personalne) są subiektywne – autor manifestuje swój indywidualizm zarówno na poziomie języka, jak i treści (taki charakter mają eseje interpretacyjne).
Pisząc esej, zwracaj uwagę na następujące elementy:
- wiedzę – cytuj, parafrazuj, powołuj się na autorytety, staraj się wiązać ze sobą różne, czasem bardzo odległe fakty i zjawiska;
- podmiotowość tekstu – prezentuj niezależne, samodzielne sądy – ale uwaga, nie możesz rościć sobie prawa do nieomylności! Eseista powinien zachować dystans do siebie i do ukazywanego świata;
- konstrukcję tekstu – niedobrze, jeśli esej będzie sprawiał wrażenie chaotycznego. Pamiętaj, że masz prawo do nadawania tytułów i śródtytułów poszczególnym partiom tekstu;
- bogactwo języka – stosuj różnorodne konstrukcje składniowe, urozmaicone słownictwo i frazeologię, wykorzystuj różne odmiany polszczyzny.
Cechy tekstu naukowego
Można je ukazać w opozycji do eseju:
- uporządkowana, spokojna składnia; najczęściej pojawiają się zdania oznajmujące w pierwszej osobie liczby mnogiej lub bezosobowe;
- brak zaangażowania emocjonalnego autora w prezentowany problem – autor jest obiektywny, stara się jak najrzetelniej przedstawić problem;
- pojawia się terminologia ściśle fachowa z danej dziedziny wiedzy oraz daty, nazwiska, fakty, przywoływane są opinie autorytetów i innych badaczy.
Esej (łac. exagium – ważenie, próba wagi; fr. essai – próba; ang. essay – próba) zwany jest także – rzadziej – szkicem literackim. To gatunek o wyrafinowanej konstrukcji i tematyce, wymagający sprawności pisarskiej, bogatej leksyki i lekkiego pióra. Łączy elementy felietonu (np. często pojawiają się anegdoty, historyjki z życia), reportażu (np. wspomnienia z podróży) i form autobiograficznych (np. pamiętnika – bowiem autor eseju może pozwolić sobie na duży subiektywizm).
Za twórcę gatunku uważany jest Michel de Montaigne. Podstawowe schematy eseju wywodzą się z jego Essais (1580) i Essays Francis Bacona (1597). Jednak zgodnie z respektowaną dziś definicją eseju pisali je już starożytni, np. Platon czy Seneka.
Zobacz: