Esej
Esej (ang. essay – próba)– to szkic literacki, refleksje i rozmyślania autora na dany temat i typowy dla niego sposób.
Za twórcę tego gatunku uchodzi Michel de Montaigne. Podstawowe schematy eseju wywodzą się z jego Prób (Essais, 1580).
To najtrudniejsza forma literackiej wypowiedzi łącząca elementy felietonu, reportażu i form autobiograficznych, która wymaga dużej wiedzy, sprawnego stylu, swobody językowej i intelektualnej, a jednocześnie trudnej do wyjaśnienia oryginalności, która odróżnia esej jednego autora od eseju innego.
Typy esejów:
- filozoficzne;
- naukowe;
- publicystyczne;
- krytyczne.
Cechy eseju
- To gatunek sytuujący się na pograniczu literatury pięknej, publicystyki i literatury naukowej.
- Subiektywizm – w eseju wyraźnie podkreślane jest „ja” autora – nie tylko przez wprowadzanie elementów autobiograficznych. Eseista powinien wykazać się refleksyjnością i erudycją.
- Eksperymenty – w podejściu do tematu (nieszablonowe ujęcie, zaskakujące refleksje), otwartość (tekst może kończyć się np. prowokacyjnym pytaniem), swobodna kompozycja, liczne dygresje.
- Twórcze podejście do języka: eseiści często wykorzystują paradoks i metaforę jako sposoby kojarzenia pomysłów.
Jak pisać esej?
W tym wypadku nie ma żadnych dobrych recept. Esej charakteryzuje się bowiem olbrzymią dowolnością w doborze tematu, języka, kompozycji. Można więc jedynie wymienić cechy eseju, wyróżniające go spośród innych gatunków.
- Subiektywizm – w eseju wyraźnie podkreślane jest „ja” autora – nie tylko przez wprowadzanie elementów autobiograficznych. Esej jest szkicem autorskim, w którym eseista wyraża własną opinię na określony temat, własne przemyślenia, odczucia, interpretacje, komentarze.
- Luźna kompozycja – esej nie może być chaotyczny (to nie zestaw własnych „impresji” na zadany temat!), ale jego kompozycja jest luźna, pozbawiona ścisłych reguł. Cechą eseju jest wielowątkowość, częste dygresje oparte na zasadzie luźnych skojarzeń, zwracanie uwagi na rzeczy pozornie nieważne, fragmentaryczność itp.
- Specyficzny język – swobodny, zaskakujący, pełen paradoksów, aforyzmów, wykorzystujący elementy liryczne, prozatorskie czy nawet dramatyczne, cytaty z innych tekstów itp.
Ważne elementy eseju
- Wiedza
Czyli umiejętność prezentowania swojego punktu widzenia, odwoływanie się do punktu widzenia innych, cytowanie i parafrazowanie oraz odwoływanie się do innych tekstów kultury (np. rzeźb, obrazów). Jeśli jesteś ambitny, spróbuj ukazać związki danego zagadnienia z innymi dziedzinami wiedzy. Świadomie posługuj się (oczywiście w ograniczonym stopniu) fachową terminologią np. z dziedziny teorii literatury, psychologii, historii sztuki itd.
- Podmiotowość tekstu
Czyli prowadzenie narracji w 1. osobie (to wymóg!) oraz próby sformułowania subiektywnych, niezależnych ocen i sądów. Są na to dwa sposoby – pierwszy (łatwiejszy) to przywołanie pewnych dzieł literackich czy osobistych doświadczeń. Drugi to zamanifestowanie własnego zdania, lecz nie wprost – posłuż się aluzją, stylizacją, parafrazą, nadaj swojej wypowiedzi zabarwienie ironiczne.
Ważne będzie także nieszablonowe potraktowanie szkolnych lektur i sięganie do tekstów ambitnych, spoza szkolnego kanonu. Punktowana będzie także oryginalna, nielinearna kompozycja tekstu oraz podejmowanie prób dialogu z czytelnikiem, np. przez pytania retoryczne, komentarze metatekstowe. Nie bez znaczenia jest także segmentacja tekstu, nadawanie śródtytułów poszczególnym jego fragmentom.
- Język
Powinien być bogaty – stosuj różnorodne konstrukcje składniowe, urozmaicone słownictwo i frazeologię, posługuj się różnymi odmianami polszczyzny (codzienną także). Wykreuj własny styl – stwórz niebanalne epitety, metafory, porównania itd., nie bój się (świadomych) wyliczeń i powtórzeń.
Wskazówki
- Pisz oryginalnie!
Nie powtarzaj szkolnych schematów. Ważne: esej wymaga oryginalności. Na początek wystarczy nietypowe, zaskakujące ujęcie tematu.
- Prezentuj własne poglądy!
Ważną cechą eseju jest subiektywizm. Ta forma pisarska zawsze pokazuje indywidualne spojrzenie autora na jakiś problem. Nierzadko bywa to pogląd kontrowersyjny, ale zawsze jest jakoś uzasadniony.
- Nie streszczaj, odwołuj się do innych tekstów kultury!
W eseju nie ma potrzeby streszczania losów bohaterów. Co nie znaczy, że nie należy ich dobrze znać… Czasem wystarczy wspomnieć drobny szczegół, czasem coś zacytować. Poza tym literatura nie wystarczy! Ważną cechą eseju jest erudycyjność, czyli wykazanie się wszechstronną wiedzą. Mile widziane są odniesienia do innych dziedzin nauki.
- Unikaj chaosu!
Tym, co niektórzy bardzo lubią w eseju, jest swoboda kompozycji. Nie ma tu mowy o uzasadnianiu wcześniej postawionej tezy, o porządkowaniu argumentów. W eseju dozwolone jest nagłe przechodzenie do innego aspektu problemu czy wprowadzanie dygresji. Nie oznacza to jednak myślowego chaosu! Autor eseju rozważa jakiś problem, a rozważania mogą być nie do końca uporządkowane.
- Pozostaw jakieś znaki zapytania!
Zwróć uwagę, że esej nie musi się kończyć żadnym jednoznacznym i ostatecznym wnioskiem. Cechą tej formy jest fragmentaryczność – rozważanie problemu bez zamiaru wyczerpania go. To dlatego wywód myślowy w eseju pozostaje zawsze otwarty.
- Dbaj o styl!
W eseju ważna jest także dbałość o język. Autor ma dużą swobodę – może wykorzystywać różne odmiany języka, stosować środki stylistyczne, przywoływać anegdoty, cytaty, sentencje… Dzięki temu esej ma atrakcyjny, obrazowy język.
Pisząc esej, zwracaj uwagę na następujące elementy
- Wiedzę – cytuj, parafrazuj, powołuj się na autorytety, staraj się wiązać ze sobą różne, czasem bardzo odległe fakty i zjawiska.
- Podmiotowość tekstu – prezentuj niezależne, samodzielne sądy – ale uwaga, nie możesz rościć sobie prawa do nieomylności! Eseista powinien zachować dystans do siebie i do ukazywanego świata.
- Konstrukcję tekstu – niedobrze, jeśli esej będzie sprawiał wrażenie chaotycznego.
Pamiętaj, że masz prawo do nadawania tytułów i śródtytułów poszczególnym partiom tekstu.
- Bogactwo języka – stosuj różnorodne konstrukcje składniowe, urozmaicone słownictwo i frazeologię, wykorzystuj różne odmiany polszczyzny.
- pamiętaj o pytaniach retorycznych – czyli tych, których odpowiedź jest jasna lub natychmiast ją podajemy.
– Czy można wątpić w te słowa?
– Dokąd wróciła? Oczywiście, do domu rodzinnego.
– Czy ktokolwiek nie pragnąłby być szczęśliwy? (Wiadomo, że każdy by pragnął).
– Kim była ta tajemnicza postać? Oczywiście – Jacek Soplica.
Wady esejów
- Naiwna i egzaltowana postawa, a co się z tym wiąże brak dystansu do siebie i świata.
- Nieumiejętność samodzielnego krytycznego oceniania faktów, zjawisk.
- Prawie zerowa umiejętność kojarzenia różnych dziedzin wiedzy i nauki oraz faktów (np. związanych z antykiem, ze współczesnością).
- Umiejętność zastosowania zdobytej wiedzy tylko w sytuacjach typowo „szkolnych” (np. klasówka).
Co ocenia się w eseju?
Wiedzę
Czyli umiejętność prezentowania swojego punktu widzenia, odwoływanie się do punktu widzenia innych, cytowanie i parafrazowanie oraz odwoływanie się do innych tekstów kultury (np. rzeźb, obrazów). Jeśli jesteś ambitny, spróbuj ukazać związki danego zagadnienia z innymi dziedzinami wiedzy. Świadomie posługuj się (oczywiście, w ograniczonym stopniu) fachową terminologią, np. z dziedziny teorii literatury, psychologii, historii sztuki itd.
Podmiotowość tekstu
Czyli prowadzenie narracji w pierwszej osobie (to wymóg eseju!) oraz próby sformułowania subiektywnych, niezależnych ocen i sądów. Ważne będzie także nieszablonowe potraktowanie szkolnych lektur i sięganie do tekstów ambitnych, spoza szkolnego kanonu. Punktowana będzie również oryginalna kompozycja tekstu oraz podejmowanie prób dialogu z czytelnikiem, np. poprzez pytania retoryczne, komentarze metatekstowe itd. Nie bez znaczenia jest także segmentacja tekstu, nadawanie śródtytułów poszczególnym jego fragmentom.
Język
Powinien być bogaty – stosuj różnorodne konstrukcje składniowe, urozmaicone słownictwo i frazeologię. Wykreuj własny styl – stwórz niebanalne epitety, metafory, porównania, nie bój się (świadomych) wyliczeń i powtórzeń.
Jak to napisać?
Dobrze jest mieć pomysł!
To najważniejsze – mieć własny pogląd, wypracowany w oparciu o znajomość literatury, filmu, filozofii.
Pisz oryginalnie!
Nie buduj eseju na stereotypach, nie powtarzaj szkolnych schematów. Ważne: esej wymaga oryginalności. Nie trzeba od razu odkrywać Ameryki, na początek wystarczy nietypowe, zaskakujące ujęcie tematu.
Prezentuj własne poglądy!
Nie zgadzasz się z zaprezentowanymi poglądami? Wcale nie musisz. Ważną cechą eseju jest subiektywizm. Ta forma pisarska zawsze pokazuje indywidualne spojrzenie autora na jakiś problem. Nierzadko bywa to pogląd kontrowersyjny, ale zawsze z czegoś wynika, jest jakoś uzasadniony.
Nie streszczaj, odwołuj się do innych tekstów kultury!
W eseju nie ma potrzeby streszczania losów bohaterów – co oczywiście nie znaczy, że nie należy ich dobrze znać… Czasem wystarczy wspomnieć drobny szczegół (jak sukienka Lotty z Cierpień młodego Wertera), czasem coś zacytować. Poza tym literatura nie wystarczy! Ważną cechą eseju jest erudycyjność, czyli wykazanie się wszechstronną wiedzą. Mile widziane są odniesienia do sztuki, filozofii, historii, psychologii czy innych dziedzin nauki.
Unikaj chaosu!
Tym, co niektórzy bardzo lubią w eseju, jest swoboda kompozycji. Nie ma tu mowy o uzasadnianiu wcześniej postawionej tezy, o porządkowaniu argumentów. W eseju dozwolone jest nagłe przechodzenie do innego aspektu problemu czy dygresje. Nie oznacza to jednak myślowego chaosu! Autor eseju rozważa jakiś problem, a rozważania siłą rzeczy nie bywają uporządkowane. Jednak następstwo myśli nie jest przecież całkowicie przypadkowe!
Pozostaw jakieś znaki zapytania!
Zwróć uwagę, że esej nie musi się kończyć żadnym jednoznacznym i ostatecznym wnioskiem. Cechą tej formy jest fragmentaryczność – rozważanie problemu bez zamiaru wyczerpania go. To dlatego wywód myślowy w eseju pozostaje zawsze otwarty.
Dbaj o styl!
W eseju ważna jest także dbałość o język. Autor ma dużą swobodę – może wykorzystywać różne odmiany języka, stosować środki stylistyczne, przywoływać anegdoty, cytaty, sentencje… Dzięki temu esej ma atrakcyjny, obrazowy język. Ale, uwaga! Nie zobacz w tym przyzwolenia np. na pisanie całości językiem potocznym. Wszelkie potoczne „cytaty” stylistyczne muszą czemuś służyć, nie mogą wynikać jedynie z Twoich niewielkich umiejętności językowych.
Używaj pytań retorycznych
Tych, na które odpowiedź jest jasna lub natychmiast ją podajemy, np.:
• Czy można wątpić w te słowa?
• Dokąd wróciła? Oczywiście, do domu rodzinnego.
• Czy ktokolwiek nie pragnąłby być szczęśliwy?
• Czy nie można rozpoznać tego na pierwszy rzut oka?
• Po co odbiegać myślą tak daleko?
• Czy warto z tym polemizować?
Przywołuj autorytety, nie bój się złośliwości
- Arystoteles miał pogląd identyczny, choć głosił go pięć wieków przed naszą erą…
- Egzystencjaliści nie byli optymistami.
- Żyjemy na najlepszym ze światów! Gratuluję Panu, panie Leibniz, gratuluję trafności ocen!
- Bettelheim odczytał baśnie zaskakująco! Chyba nigdy nie był dzieckiem!
- Tęsknota Rousseau za naturą wzrusza. Jakiż to pedagog! Szkoda tylko, że sam wysłał swoje dziatki do przytułku…
Zobacz:
Esej, reportaż, felieton – cechy gatunkowe, funkcje, przykłady