Jak używać wyrazów obcych?
Trudniejsza terminologia czyni pracę ambitniejszą. Dlatego, dla przypomnienia, załączamy mały słownik wyrazów obcych, które mogą się Wam przydać zarówno podczas pisania, jak i na egzaminach ustnych. Pamiętajcie: jeśli nie rozumiecie danego słowa, nie posługujcie się nim, ale też unikajcie nadmiaru obcej terminologii.
A
• Adekwatny – czyli taki, który akurat tu pasuje, zgodny, odpowiedni. Może to być adekwatne stwierdzenie, cytat, bo świetnie odpowiada, jest dostosowany do treści. Np.
To obraz jest adekwatny do nastroju wiersza.
• Amnezja – utrata pamięci. Np. Amnezja jest typową cechą bohaterów prozy Konwickiego.
• Analogia – równoległość, podobieństwo. Analogiczne mogą być czyjeś losy, ujęcie tematu, kompozycja utworu. Analogiczna jest np. biografia bohaterów – czyli ich życiorysy wykazują duże podobieństwa.
• Antynomia – różnica, odrębność, nawet skrajne przeciwieństwo. Np.
Antynomia utworów polega na…
W wierszu poeta prezentuje antynomię dwóch światów…
B
• Beletryzacja – wprowadzenie do tekstu elementów typowych dla literatury pięknej – fabuły, narracji, co daje utworowi charakter beletrystyki. Np.
Autor poddał utwór beletryzacji, dokument wzbogacił o opisy, akcję, postacie bohaterów.
C
• Chronologiczny – ułożony według następstwa czasu, kolejno. Np. Wydarzenia w powieści przebiegają chronologicznie.
• Corpus delicti – dowód rzeczowy, niezbicie świadczący o przestępstwie, czasem używany tylko jako „niezbity dowód”. Np.
Corpus delicti” tej teorii jest wypowiedź, fakt, zdarzenie.
D
• Deformacja – odkształcenie, przeformowanie, zmiana kształtów naturalnych. Może np. występować deformacja świata w powieści (jest on zupełnie odkształcony, nierealny). Np. Świat w ujęciu Brunona Schulza ulega deformacji.
• Degeneracja – wynaturzenie, zwyrodnienie.
Np. Zdegenerowany bohater, zdegenerowane pokolenie – czyli negatywne, zwyrodniałe.
• Degradacja – dosłownie jest to karne przeniesienie na niższe stanowisko. Często używa się tego terminu przenośnie – jako upadek, obniżenie stopy życiowej, utrata godności. Np. Zdegradowane wartości – pozbawione swojej wagi, utrata wartości.
• Deprecjonować – obniżać wartość czegoś. Np. Deprecjonujesz zasługi pisarza – zaniżasz ich wartość.
• Drakoński – szczególnie surowy, okrutny. Pochodzi od Drakona, ateńskiego prawodawcy z VII w. p.n.e., który wsławił się wybitną bezwzględnością.
Np. Drakoński system sprawowania władzy.
• Dylemat – problem, trudny wybór między racjami, alternatywa.
Np. Bohater stanął wobec dylematu…
E
• Egalitaryzm – pogląd uznający równość wszystkich ludzi wobec czegoś, powszechne prawo, dotyczące wszystkich. Np. Egalitaryzm śmierci, miłości, przemijania.
Egalitaryzm jest np. cechą danse macabre w kulturze średniowiecza – śmierć zrównuje bowiem stany, nie uznaje różnic społecznych.
• Ekspresja – wyrażanie przeżyć, uczuć. Np. Ekspresywny utwór (bogato obrazujący uczucia). Np.: „Krzyk” Muncha to obraz pełen ekspresji.
• Ekspozycja – wystawienie na pokaz, podkreślenie, wystawa (ekspozycja uczuć).
• Erudycja – wiedza i obeznanie w jakiejś dziedzinie, wszechstronna znajomość rzeczy, oczytanie, erudyta to człowiek uczony, może popisać się erudycją (wiedzą).
• Eskalacja – stopniowanie, wzmacnianie czegoś, narastanie. Np. Eskalacja napięcia.
• Euforia – stan świetnego, przesadnie radosnego samopoczucia, radosnego nastroju hałaśliwej wesołości – popadł w euforię (cieszy się do przesady). Może bohater literacki, ale też i autor – popada w euforię, prezentując swoje opinie…
F
• Famme fatale – kobieta fatalna, przynosząca pecha, nieszczęście każdemu, kto się z nią związał. Np. Ta bohaterka była prawdziwą famme fatale.
• Fin de siècle – koniec wieku. Termin używany najczęściej do określenia końca wieku XIX – epoka schyłkowości i dekadentyzmu.
Np. Fin de siècle we Francji przybrał formę…
• Frustracja – stan napięcia emocjonalnego, przygnębienia, poczucia niemocy i bezsensu działań. Np. Popaść w stan frustracji.
• Frenetyczny – gwałtowny, entuzjastyczny, wręcz szaleńczy, pełen zapału.
• Futurystyczny – przyszłościowy, wychodzący w przyszłość (futurus = przyszły).
Np. Poglądy poetów można nazwać futurystycznymi.
H
• Hedonizm – doktryna uznająca przyjemność i rozkosz za cel życia, jedyne dobro, motyw ludzkich działań. Sformułowana przez Arystypa z Cyreny.
Np. Twórczość tę cechuje hedonizm.
I
• Iluminacja – olśnienie, nagłe oświecenie. Np. Doszedł do prawdy drogą iluminacji.
• Iluzoryczny – oparty na iluzji, złudny, zwodniczy, pozorny Np. Iluzoryczne nadzieje, wyobrażenia. Termin przydatny przy opisywaniu idealistów.
• Introspekcja – spojrzenie wewnątrz, obserwacja własnych przeżyć psychologicznych, samoobserwacja. Np. Pisarz dokonuje introspekcji.
K
• Komparatystyka – badanie polegające na porównywaniu, obserwowaniu zależności. Np. Analiza komparatystyczna utworów poetyckich… (porównawcza).
Porównując Kmicica z Soplicą, prowadzisz pracę komparatystyczną.
• Kompendium – skrót, zbiór podstawowych informacji. Np. Kompendium wiedzy.
• Korelacja – powiązanie, wzajemna zależność, współdziałanie. Np. Korelacja przedmiotów nauczania.
• Kreacja – stwarzanie świata, postaci, gra aktorska, także strój – wybitnie elegancki, oryginalny.
Np. Pojawiła się w olśniewającej kreacji. Kreacja bohatera literackiego w powieści zachwyca czytelnika. Stworzyła na scenie niezwykłą kreację.
M
• Megalomania – inaczej mania wielkości. Przesadne mniemanie o własnej wartości. „Megalomańskie poglądy Izabeli Łęckiej”.
• Miazmaty – czynniki rozkładowe, szkodliwe (wyziewy), przenośnie: demoralizujące, złe wpływy. Np. Społeczeństwo znalazło się pod wpływem niszczących miazmatów.
• Mimesis, mimetyczny – naśladowniczy, odtwarzający. Np. Dzieło mimetyczne, mimetyzm jako technika twórcza.
• Modyfikować – zmieniać, przekształcać, unowocześniać. Np. Dzieło zostało zmodyfikowane, ulepszone”. Schemat postaci ulega modyfikacji.
O
• Obligatoryjny – obowiązujący, konieczny, należny. Np. Wartości te wydają się obligatoryjne.
• Oniryczny – dotyczący snów, odtwarzający marzenia senne. Np. W prozie Brunona Schulza przeważa obrazowanie oniryczne.
P
• Pacyfizm – ruch, pogląd walczący o pokój, występujący przeciw wojnie. Pacyfista to miłośnik pokoju. Np. Ideą utworu jest pacyfizm, autor był absolutnym pacyfistą.
• Parabola – porównanie lub specyficzna konstrukcja utworu, polegająca na przekazaniu treści uniwersalnych za pomocą przykładowej fabuły (przypowieść).
Np. Proces Kafki to powieść parabola. Ten utwór ma paraboliczny charakter.
• Percepcja – proces poznawczy, odbiór, postrzeganie. Np. W toku percepcji utworu…, Percepcja jest zjawiskiem złożonym.
• Persona non grata – osoba niepożądana, zbędna, wręcz szkodliwa i niemile widziana. Np. Poczuł się jak persona non grata.
• Pluralizm – wielość, jednoczesne istnienie wielu elementów, składników, poglądów. Np. Pluralizm polityczny – wielość partii, ugrupowań politycznych.
• Porte-parole – osoba prezentująca poglądy autora, wyraziciel głosu twórcy. Np. Witold jest porte-parole Elizy Orzeszkowej.
• Profetyzm – przepowiadanie przyszłości, proroctwo, także jako głoszenie woli Boga, bóstwa.
Np. Jest to utwór o charakterze profetycznym. Profetyzm w „Dziadach” Mickiewicza.
R
• Replika – odpowiedź na zarzuty, może być ustna lub pisemna. Np. Pisarz zareplikował natychmiast. Ale też dokładne powtórzenie czegoś, wierna kopia.
• Retrospekcja – „spoglądanie w tył”, odwołanie się do przeszłości, odtwarzanie przeżyć psychicznych, dzieciństwa itp.
Np. Mamy do czynienia z retrospekcją, z ujęciem retrospektywnym, np. w „Granicy” Nałkowskiej.
• Retardacja – opóźnienie, zatrzymanie. Chwyt używany w literaturze – by opóźnić dalszy ciąg akcji, autor wprowadza opis, dygresję.
Np. Retardacja jest cechą eposu.
S
• Schematyzacja – układanie utworu według wzoru, szablonu, schematu. Np. Socrealiści stosowali schematyzację treści.
Schematyczność, sztampowość – to negatywne cechy literatury, nie posiadają oryginalności spojrzenia.
• Specyficzny – oryginalny, swoisty, typowy dla danej dziedziny. Np. Specyfika zawodu.
• Spektakularny – widowiskowy, pokazowy, posiadający wartości sugestywnego obrazu. Np. To był spektakularny gest.
• Subiektywny – indywidualny, prywatny, tylko z indywidualnego punktu widzenia. Np. Subiektywizm ocen. Subiektywna interpretacja.
• Sugestywny – przekonywujący, trafiający do przekonania zniewalający. Np. Ogromnie sugestywny obraz. Dobre sformułowanie, gdy mowa o filmie, spektaklu, koncercie.
• Symultanizm – jednoczesność; sposób prezentowania akcji jednocześnie w kilku miejscach. Np. Sztukę średniowieczną charakteryzował symultanizm.
T
• Tabelaryczny – w formie tabeli, ułożony w tabelę. Np. Tę interpretację można przedstawić tabelarycznie.
• Transcendencja – istnienie na zewnątrz, ponad czymś. Np. Filozofia transcendentalna – uznająca istnienie absolutu poza rzeczywistością.
• Transcendentalny – znajdujący się poza zasięgiem doświadczenia.
Np. Według Kanta świat transcendentalny to świat rzeczy samych w sobie, przekraczających granice świadomości.
U
• Uniformizm – jednolitość, brak zindywidualizowania, „ubranie” wszystkich w jeden mundur.
Np. Autor dokonał uniformizacji posta. Na świecie zapanował uniformizm.
• Uzurpować – przypisywać sobie prawo do stawiania werdyktów, sprawowania władzy, rościć niesłuszne pretensje.
Np. Nie uzurpuję sobie praw do wydawania opinii na ten temat. Człowiek ten to uzurpator, bo bezprawnie zagarnął władzę.
Ale często stosowane w przenośni – bohater uzurpuje sobie prawo do szaleństwa.
W
• Waloryzacja – od walor – czyli wartość, zaleta, cenna cecha. Waloryzacja to ustalenie wartości (ocena wartości), a także przywrócenie wartości rzeczom, które ją utraciły.
Np. Waloryzacja śmierci w poezji baroku.
• Werbalizacja – wypowiedź , ubranie myśli w słowa, nadanie myślom kształtu wypowiedzi. Np. Zwerbalizował swoje poglądy – wygłosił mowę.
• Wertykalizm – strzelistość budowli, architektura wynosząca budynek wzwyż, podkreślanie jej pionowych elementów.
Np. Wertykalny kościół gotycki znajdował się w centrum. Wertykalizm budowli przytłaczał ludzi.
• Weryfikacja – sprawdzanie, badanie prawidłowości czegoś.
Np. Poddaj weryfikacji. Zweryfikować swoje poglądy. Poeta weryfikuje dotychczasowe poglądy i prezentuje się w nowym świetle.
Zobacz: