Sztuka cytowania

W przypadku testów sprawdzających rozumienie czytanego tekstu sprawa jest jasna: trzeba odpowiadać własnymi słowami, chyba że polecenie wyraźnie każe coś zacytować.

A co w przypadku wypracowania?
Przytaczać fragmenty analizowanego tekstu czy tylko wyciągać wnioski? Odpowiedź jest prosta: lepiej przytaczać. Należy to jednak robić mądrze.

Liczne zalety cytowania

Czemu służy przytaczanie cudzych słów?
To zabieg bardzo pożyteczny z co najmniej kilku powodów:

  • Cytaty są potwierdzeniem wyciąganych przez nas wniosków.
    W ten sposób wiążemy ze sobą analizowany tekst i wynikające z tej analizy spostrzeżenia, udowadniamy, że nasze refleksje nie są przypadkowymi stwierdzeniami. Cytaty wzmacniają argumentację, a dodatkowo ułatwiają zrozumienie naszych myśli. Jeśli nie uda Ci się sformułować czegoś wystarczająco precyzyjnie, przytoczenie odpowiedniego fragmentu może przekonać egzaminatora, że mimo wszystko warto przyznać Ci punkt. Poza tym staranne wybieranie tego, co chcemy przywołać, zmusza nas do głębszej interpretacji, zwracania uwagi na każde słowo. Na obecnej maturze to bardzo ważna umiejętność.
  • Cytaty ożywiają pracę.
    Umiejętne wykorzystywanie cudzych wypowiedzi może sprawić, że praca będzie się wydawała ciekawsza. Cytaty wzmacniają polemiczny charakter tekstu, pozwalają na większą precyzję, ale też ubarwiają styl, nadają mu pewną swobodę. Poza tym graficzne wyeksponowanie przytoczonych fragmentów pozwala rozbić monotonny zapis pracy.
  • Cytaty są dowodem wiedzy i kultury literackiej.
    Analizując kwestię cytowania, zazwyczaj mamy na myśli przytaczanie słów czy sformułowań z tekstu dołączonego do polecenia. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, by w pracy przywołać jakieś zupełnie inne utwory literackie, znane cytaty, maksymy itp. (jeśli to możliwe, warto przy nich podawać, skąd pochodzą). Taki dowód oczytania egzaminator z pewnością uzna za szczególny walor pracy. Trafny cytat może także posłużyć jako motto pracy – to kolejna możliwość zdobycia dodatkowego punktu. Na przykład pracę o Mężu i Kordianie (polecenie z matury 2005) można byłoby poprzedzić jakimś celnym cytatem o wyjątkowości bohatera romantycznego czy złożoności ludzkiej psychiki.

Tego unikaj
Jak dowodzi praktyka, nawet w tak prostej czynności jak cytowanie można popełnić poważne błędy. Oto mały spis tych błędów, które pojawiają się najczęściej:

  • Brak graficznego zaznaczenia cytowania
    To nader popularna usterka, choć często wynikająca ze zwykłego gapiostwa! Może obniżać ocenę za zapis (brak cudzysłowu to błąd interpunkcyjny).
  • Poza tym trzeba pamiętać o różnicach językowych i stylistycznych. Sformułowania „z sercem rozbitem” czy „tak, jakom marzył zawżdy” mogą pojawić się w utworach literackich sprzed prawie dwóch wieków, jednak używanie ich w wypracowaniu w sytuacji innej niż cytowanie powoduje dysonans stylistyczny.
  • Niezaznaczanie cytowania jest poza tym po prostu oszustwem. Brak cudzysłowu sugeruje przecież, że to Twoje słowa.

Rady

  • Pamiętaj o graficznym wyeksponowaniu dłuższych cytatów.
  • Sprawdzając pracę przed oddaniem, zwróć uwagę, czy wszystkie przytoczenia zostały odpowiednio zaznaczone.
  • Pamiętaj o specyfice języka poetyckiego. Nie rozbijaj metafor i innych figur stylistycznych; wyrazy bywają w nich używane w niedosłownych znaczeniach.
  • Zastanów się, czy cytowany fragment ma dziś taki sam sens, jaki miał kiedyś. A jeśli ten sens się zmienił, uwzględnij to w pracy.
  • Za długie cytaty
    Przywoływanie obszernych fragmentów analizowanego tekstu bywa niekiedy traktowane jako łatwy sposób wydłużenia pracy. To błąd!
  • Zachowaj umiar. Starannie wybieraj cytaty – powinny to być fragmenty szczególnie istotne czy wyraziste.
  • Jeśli obawiasz się, że za dużo cytujesz, pewnym wyjściem może być parafrazowanie: przekształcasz tekst wyjściowy, zachowując jego sens. Wtedy, oczywiś­cie, nie używasz już cudzysłowu.
  • Nie bój się wprowadzania skrótów. Jeśli da się bez większej szkody wyciąć pół zdania, zrób to (oczywiście, odpowiednio zaznaczając).
  • Mądre cytowanie wymaga nie tylko trafnego wyboru fragmentu, który zostanie przywołany, ale też odpowiedniego włączenia go w tekst pracy. Cytat nie powinien sprawiać wrażenia czegoś przypadkowego! Najlepiej kierować się rozsądkiem: nie każde przytoczenie musi być zapowiadane oddzielnym zdaniem, szkoda czasu na tworzenie waty słownej.
  • Pojedyncze słowa czy sformułowania staraj się wkomponować w wypowiedź. Możesz, oczywiście, a nawet powinieneś, odpowiednio dopasować ich formę gramatyczną do formy Twojego zdania.
  • Zbierz przydatne sformułowania, które pomogą Ci ładnie wprowadzić cytat. Na przykład takie:
    Prawdziwość tego wniosku potwierdzają słowa bohatera: „…”
    Autor twierdzi, że „…”.
    Oto jak bohater tłumaczy swoje postępowanie: „…”.

Jak wprowadzać cytat?

I. Dwukropek, cudzysłów i od nowej linijki. Tak warto wprowadzać dłuższe fragmenty, zwłaszcza z tekstów poetyckich. Zapis rozbija wówczas monotonię pracy.

  • Kordian widzi w otaczającym go świecie przede wszystkim umieranie, stąd jego nastrój melancholii, smutku:
    „Myśl śmierci z przyrodzenia w duszę się przelewa;
    posępny, tęskny, pobladły,
    patrzę na kwiatów skonanie,
    i zdaje mi się, że mnie wiatr rozwiewa”.
    Bohater ma poczucie wewnętrznej słaboś­ci, porównuje siebie do drzewa, które więdnie.

II. Przytoczenie może zostać wplecione w tekst, bez wprowadzenia i dwukropka (ale w cudzysłowie). Tak postępuje się zazwyczaj z pojedynczymi słowami i krótkimi sformułowaniami. Zabieg wyraźnie ożywiający styl!

  • Kordian chciałby pozbyć się „jaskółczego niepokoju”, pragnie czuć w sobie „myśl wielką”.
  • Hrabia Henryk wie, że stanął „na pograniczu snu wiecznego”, że ten moment potęgi jest jednocześnie końcem życia.

III. Skrócenie cytatu, wycięcie jego fragmentu także należy zaznaczyć – za pomocą zapisu (…).

  • Kordian widzi siebie jako człowieka niezdolnego do działania:
    „Gdzie ludzie oddychają, ja oddech utracam.
    (…)
    Jam bezsilny!”

Zobacz:

Jak cytować?