Tabela lektur antycznych

• Ustala wzorzec gatunkowy eposu.
• Iliada znaczy opowieść o Ilionie (Ilion – Troja).
• Homer – pierwszy epik, aojda
  – czyli wędrowny śpiewak; zapewne ślepy. Jego dzieła spisano później.

U źródła zdarzeń leży mit o jabłku niezgody – bogini Afrodyta obiecała Parysowi miłość najpiękniejszej kobiety (Heleny) w zamian za to, że uzna ją
za najpiękniejszą wśród bogiń!
To Homer rozpowszechnił taką legendarną genezę wojny, która faktycznie miała miejsce – ale historycy wolą głosić, że to cele handlowe były prawdziwą przyczyną napaści skomasowanych wojsk greckich (Achajów) na Troję!

Główni bohaterowie Iliady to;

• Achilles – jeden z wodzów greckich – heros, on odgrywa największą rolę w utworze. Homer w inwokacji zaznacza: „Gniew, bogini, opiewaj Achilla”
  – to Achilles jest sprawcą najważniejszych wypadków
  i wzorem rycerza antycznego.
• Hektor – królewicz trojański, który zabił przyjaciela Achillesa, a sam zginął w pojedynku z herosem. Król Troi Priam. Królewicz Parys.
• Oprócz bohaterów śmiertelników w akcji biorą udział bogowie podzieleni tak jak obozy nieprzyjaciół i patronujące wojskom. Bogowie wpływają na bieg walk, obserwują też zdarzenia z Olimpu – jakby mieli wielki ekran, o czym oczywiście nie mogło śnić się Homerowi.

Homer dokładnie opisuje epizod wojny trojańskiej.
Achilles z gniewem odchodzi z sojuszu, bowiem Agamemnon zabrał mu niewolnicę, wraca jednak na wieść
o śmierci ukochanego przyjaciela Patroklosa, zabija w pojedynku Hektora. Początkowo nie chce wydać ciała wroga ojcu, lecz po rozmowie
z Priamem godzi się na pochówek dzielnego Trojańczyka. Opis pogrzebu wieńczy dzieło.

Do wartości dzieła należy zaliczyć humanistyczne przesłanie, kunszt kompozycji eposu, obraz antycznego świata.

• Pierwsze dzieło europejskiej literatury jest świadectwem światopoglądu i obyczajowości starożytnych Greków.
• Kreuje literackie wzorce rycerza, podejmuje tematy archetypiczne: miłość ojca
  do syna, wagę przyjaźni, miłość kobiety i mężczyzny, zazdrość, honor, pragnienie zemsty
  i umiejętność wybaczania.
• Iliada jest świadectwem politeizmu starożytnych
  – obrazuje postrzeganie bogów jako istot stale obecnych
  w życiu ludzkim.
• Jako gatunek stanowi wzorzec eposu – otwiera ją inwokacja, wypełniają sceny batalistyczne
  i realistyczne, szczegółowe opisy, tłem jest przełomowa wojna, a wszystko opisane stylem wysokim, pełnym patosu i charakterystycznych dla Homera figur stylistycznych (epitety i porównania).
• Cierpienie Priama proszącego
  o zwłoki syna może zostać zestawione z trenem Kochanowskiego – by porównać wyraz ojcowskiej miłości, bólu po stracie dziecka.

• Odyseja opiewa przygody Odyseusza – jednego z wojowników atakujących Troję, króla Iltaki – który w wyniku gniewu bogów nie może powrócić
  do domu. Jego podróż trwa 10 lat.
• Akcja obfituje w zdarzenia fantastyczne – zgodne z wyobrażeniem mitologii – występują tu nimfy, cyklop, syreny, potwory morskie. Odyseja jest niezwykle barwna i staje się praprzodkiem powieści przygodowej, a także nurtu fantastyki.
• Wart uwagi jest fakt, że Odys jako nieliczny z żyjących wstąpi do Hadesu, by spotkać umarłych, i wyjdzie stamtąd.
• Epos kreuje bardzo ważny typ postaci – człowieka zmagającego się
  z przeciwnościami losu, silnego – Odys potrafi przechytrzyć bogów – w tym tkwi humanistyczna pochwała człowieczeństwa.
• Wśród tematów poruszanych najważniejsze – zaradność, walka
  o przeżycie, wierność, przyjaźń, potęga ludzkiego intelektu, odwaga
  w walce z żywiołem.
• Odyseja staje się metaforą – wędrówka od tej pory będzie odczytywana jako przenośnia ludzkiego życia – dotarcie do portu jako dotarcie do kresu drogi – czyli do śmierci.
• Wierna Penelopa, która dzielnie czekała na męża 20 lat, stanie się po wsze czasy wzorem wiernej żony.

Przygody Odyseusza sprawiają,
że odbiorca znajduje się w świecie baśni, mitu, fantazji – nie zauważa,
jak podróżuje po bardzo realnych przestrzeniach, takich jak wybory moralne, granice ludzkiej walki
z przeznaczeniem, pytania, na ile człowiek sam może pokierować
swoją podróżą.

Odyseja nabrała w ciągu dziejów drugiego znaczenia – oznacza też długą wędrówkę, tułaczkę, poszukiwania – które są obrazem ludzkiej egzystencji. Odyseją nazywa się podróż bohaterów Ulissesa Joyce’a, Kubrick – współczesny reżyser – wsławił się 2001: Odyseją kosmiczną.

Odys to szczególny wariant rycerza
– jego atuty to spryt, intelekt, pomysłowość.
Stwarzając Odysa, Homer dał ludzkości nadzieję, że można wygrać nawet z najsilniejszym przeciwnikiem.
Po raz pierwszy też tak ważna jest tęsknota za domem – Itaka stała się jego symboliczną nazwą.

Odyseja jest też dziełem o naturze człowieka – zdobywcy świata, odkrywcy nowych lądów.
Taki był Odyseusz.

• Jeden z najważniejszych tragików starożytnych. Do dziś grywane są w teatrach jego sztuki – Antygona i Król Edyp. Sofokles wprowadził trzeciego aktora na scenę teatralną, jego dramaty są wzorem gatunku
  – tragedii greckiej.
• Klasyczna tragedia grecka opisująca dzieje potomka rodu Labdakidów – Edypa skazanego przez wyrocznię na ojcobójstwo i kazirodztwo. Oczywiście – mimo próby uniknięcia zbrodni – Edyp zabije ojca i ożeni się z własną matką.

To utwór, który skupia się na części
mitu o Edypie – przybliża fakty z okresu,
gdy Edyp jest już królem Teb, mężem Jokasty. Na miasto spadają klęski
i tragedie – Edyp chce dociec przyczyny
i zlikwidować ją. Tragedia opisuje kolejne etapy śledztwa, które nieuchronnie obnaża okrutną prawdę
– że to jego zbrodnia jest przyczyną gniewu bogów i nieszczęść.
Człowiek, którego zabił w sprzeczce
– to Lajos, jego prawdziwy ojciec, Jokasta – obecna żona – to jego własna matka. Pragnienie dotarcia do prawdy
to wyrok na siebie samego.
Edyp wykłuwa sobie oczy i wyrusza
na tułaczkę, jego żona-matka Jokasta popełnia samobójstwo.

Dramatyczne wypadki mają unaocznić widzowi znikomość człowieka – patrząc na Edypa, winniśmy doznać litości
– cierpi człowiek właściwie niewinny,
a także trwogi – odgórna, nagła tragedia może spotkać także i nas…

Król Edyp jest tragedią o niestałości szczęścia i o roli przeznaczenia
w życiu. Człowiek nie może być tak pewny, aby wierzyć, że sam może decydować o swoim życiu lub uniknąć przeznaczenia. To pycha, która prowadzi do zguby. Nie należy sądzić, że szczęście dane jest raz na zawsze – o tym decyduje los i bogowie.

Ważne są pojęcia: hamatria, ironia tragiczna, Fatum. Hamatria – wina tragiczna – czyli nieświadomie popełniony błąd bohatera, ironia tragiczna – im bardziej Edyp chce uniknąć przeznaczenia, tym bardziej
go wypełnia: ucieka od rodziców przybranych, nie chcąc ich skrzywdzić, a wyrusza na spotkanie prawdziwych. Fatum – ród Edypa został obciążony klątwą i nie ma od tego ucieczki.

Jest pierwszym, ale nie ostatnim przykładem literackim człowieka poddanego niezawinionemu cierpieniu – można zestawić go z biblijnym Hiobem, z ofiarami wojen, chorób,
z osieroconym przez Urszulkę Kochanowskim, z trędowatym Lebbroso z Wieży Herlinga-Grudzińskiego. Losy tych postaci stawiają nieodmiennie pytanie
– dlaczego, za co człowiek sprawiedliwy poddany zostaje cierpieniu?

Edyp dokonuje zbrodni
– nieco nieświadomie, ale jednak.
Dlatego bywa zestawiany z innymi zbrodniarzami literatury, najczęściej
z Makbetem.
Takie zestawienie prowokuje
do pytania, na ile człowiek jest odpowiedzialny za swoje czyny
– skoro kieruje nim los, skoro nie
do końca pozostaje świadomy swojej zbrodni? Czy Edyp i Makbet zabili
we własnym imieniu, czy byli
po prostu narzędziem w ręku losu
czy czarownic?

Sofokles, opisując los Edypa, otwiera dyskusję, która będzie trwała przez wieki – na ile życie ludzkie jest absurdem, na ile człowiek decyduje
o swoim życiu. Odpowiedzi będą mocne: egzystencjaliści na przykład będą dowodzić absurdalności życia
– odwołując się właśnie do Edypa.
Z kolei myśl, że ponosimy trudy życia mimo niepewności losu, to heroiczny humanizm (termin Leśmiana). Heroizm istnienia – jego potęgę pokazuje Camus w Dżumie.

• Druga bardzo znana tragedia Sofoklesa. Odwołuje się
  do dalszej części mitu o rodzie Labdakidów – Antygona to córka Edypa. Sofokles opowiada
  teraz o późniejszych zdarzeniach – Edyp już nie żyje, w walce o tron pozabijali się bracia Antygony – władzę
  w Tebach objął Kreon.
• Antygona jest klasycznym przykładem tragedii greckiej
  i spełnia wszystkie wymagania gatunku.

• Wart uwagi jest uniwersalizm tragedii – dylematy poruszone przez Sofoklesa są wciąż aktualne – nieważne, czy chodzi o króla, prezydenta, ustawy sejmu czy zarządzenia dyrektora – pytanie, na ile mogą podporządkować uczucia jednostki, jej prawo do religijnych obrzędów, wciąż jest aktualne.
• Pytanie o to, co ważniejsze
  – interes państwa czy jednostki to także wciąż dyskusyjne zagadnienie.
• Antygona reprezentuje wszystkich cierpiących po stracie najbliższych – ofiar historii. Dlatego Miłosz w wierszu
  W Warszawie przywołuje „płacz Antygony co szuka swojego brata” jako głos, który nie pozwala mu zamilknąć, przestać pisać o wojnie, cierpieniu, bohaterstwie.
• W Antygonie postacie reprezentują silne osobowości
  – zdecydowana Antygona, kontrastowa do niej Ismena, stanowczy władca – Kreon.

Akcja skupia się właściwie wokół czynu Antygony – królewna buntuje się przeciw rozkazowi Kreona, który zakazał pochówku Polinejka
– tego z braci, który napadł na Teby,
by odzyskać tron. Uznano go za zdrajcę, lecz Antygona była zdania,
że wartości religijne są ważniejsze
od spraw ziemskich.

Tragedia opowiada o kilku wypadkach: rozporządzenie króla, rozmowa Antygony ze słabszą psychicznie siostrą Ismeną, która próbuje ją powstrzymać, czyn, śledztwo Kreona
i sroga kara śmierci dla śmiałka, który pogwałcił rozkaz. Gdy okaże się,
że to jego siostrzenica i przyszła synowa – nie zmieni rozkazu. Antygona zostaje zamurowana w jaskini, tam popełni samobójstwo
– za nią żona Kreona i Hajmon
– ich syn, a narzeczony Antygony.

Tragedia stawia pytanie o wartości
w życiu człowieka – czy polityka i inne sprawy tego świata powinny wkraczać w religię i jej obrzędy? Sofokles uważa, że nie, że prawo boskie ważniejsze jest od ludzkiego.

Utwór podejmuje temat władzy
– kompetencji władcy, jego odpowiedzialności za kraj.
Antygona reprezentuje prawo jednostki, jej uczuć wobec bezdusznego prawa ogólnego.
Tragedia ma dwoje bohaterów tragicznych – to Antygona i Kreon.

• Horacy – Quintus Horatius Flaccus – poeta rzymski.
• Przyszło mu żyć w czasach Mecenasa i korzystał z jego opieki. Później nazwano jego stulecie złotym wiekiem poezji rzymskiej.
• Horacy pozostał najsłynniejszym starożytnym poetą, autorytetem i wzorem dla pokoleń!
• W Polsce wielkim jego propagatorem i tłumaczem był Jan Kochanowski.
• Warto pamiętać, że to właśnie Horacego uczynił swoim przewodnikiem po piekle Dante w Boskiej komedii.

• Pieśni – czyli carmina.
  Stały się wzorcem gatunku, poeta zawarł w nich swoje filozoficzne refleksje, a także poglądy dotyczące sztuki.
• Horacy pisał też listy – jeden
  z nich – Do Pizonów – jest wykładem o normach poezji. Nazywa się go inaczej (ważne
  do poziomu rozszerzonego)
  Ars poetica – Sztuka poetycka.
• Do poezji Horacego nawiązywali najwięksi poeci. Wielki horacjanista Jan Kochanowski
  w swoich pieśniach powtórzył motywy rzymskiego poety. Łatwo je wskazać – słynna Pieśń XXIV

Nie umrę ani mię czarnymi
Styks niewesoła zamknie odnogami swymi…

• Przy ewentualnej pracy nad Wielką Improwizacją z Dziadów części III trzeba pamiętać o idei nieśmiertelności poety. Konrad wyobraża sobie, że jest prawie równy Bogu – bo jako poeta tworzy nieśmiertelność.

Najważniejsze przesłania Horacego
– tego szukaj w utworach.

Filozofia złotego środka
– aurea mediocritas. Horacy znalazł pogodzenie filozofii stoickiej
i epikurejskiej – z każdej wybrał to,
co jego zdaniem słuszne, i nakazał umiar, spokój i radość z życia.
To Horacy głosi słynne carpe diem
– chwytaj dzień, bo życie jest ulotne.

Horacy wykreował mit poety
– ptaka, unoszącego się nad zwykłym, śmiertelnym światem. Głosił:
„Odi profanum vulgus et arceo”
– „Nienawidzę nieoświeconego tłumu
i unikam go”…

Horacy stworzył koncepcję nieśmiertelności poety, którą zapewnia mu jego dorobek twórczy. Zawarł to
w głośnej pieśni Exegi monumentum

• „Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu”,
• „Non omnis moriar”
  – „Nie wszystek umrę”…

Uważał, że w sztuce najważniejsza jest jasność przekazu, prostota, umiar, harmonia.

Tworzył poezję patriotyczną – to on napisał: „Dulce et decorum est pro patria mori” – „Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę”.

Do jego filozofii należy optymistyczna postawa nihil desperandum – nigdy nie trać nadziei. Fortuna jest zmienna
– złe czasy zapowiadają dobre.