Antyk

Okres narodzin filozofii wynikającej z potrzeby zrozumienia świata (z gr. umiłowanie mądrości)

Filozofowie przyrody – pierwsi, którzy poszukiwali zasady rządzącej światem.

  • Tales z Miletu uznał wodę za pramaterię wszechświata,
  • Anaksymenes – powietrze,
  • Heraklit z Efezu – ogień. Ten ostatni głosił ciągłą zmienność świata (panta rei – wszystko płynie) – „nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki”.
  • Demokryt z Abdery stworzył teorię atomistyczną – wszystko składa się z atomów, nawet dusza ludzka.

Sokrates
– nauczyciel Platona zajmujący się zagadnieniami dotyczącymi człowieka.
Ważny cytat: „Wiem, że nic nie wiem”.

Platon
– jeden z najważniejszych filozofów, twórca idealizmu. Jego zdaniem są dwa rodzaje bytów: rzeczy (materialne, nietrwałe, niedoskonałe) i idee (duchowe, wieczne, doskonałe). To, co widzimy, jest jedynie odbiciem prawdziwych idei – jesteśmy jak ludzie w jaskini, którzy cienie na ścianie uważają za prawdziwy świat.

Arystoteles
– uczeń Platona, twórca Liceum (nazwa pochodzi od gaju, w którym nauczał). Uczony niezwykle wszechstronny, dążący do uporządkowania wiedzy o świecie. Według Arystotelesa świat poznajemy poprzez rozum (logika!). W pismach o szczęściu głosił zasadę złotego środka.

Stoicy
– według Zenona z Kition i jego następców należy żyć zgodnie z naturą i rozumem (ich ideałem był mędrzec). Wiedza o zmienności świata ma prowadzić do wewnętrznego spokoju (stoicki spokój), czyni on człowieka wolnym, odpornym na zło świata. Konieczne jest uniezależnienie się od emocji.

Epikurejczycy
– za Epikurem głosili, że najwyższą wartością jest szczęście rozumiane jako „nieobecność cierpień fizycznych i brak niepokojów duszy”, należy cieszyć się życiem (propagowana przez Horacego zasada carpe diem), kierować rozumem, nie bać się bogów i śmierci.

Sceptycy
– o świecie nie można powiedzieć nic pewnego, należy się więc powstrzymać od wydawania sądów (Pyrron z Elidy).

Cynicy
– Antystenes z Aten, Diogenes (ten, który mieszkał w beczce). Głosili odrzucenie dóbr materialnych – nietrwałych i zbędnych.

 

Średniowiecze

Święty Augustyn
– jego filozofia stanowiła podstawę średniowiecznego teocentryzmu – Bóg stanowi centrum świata, jest celem i początkiem wszystkiego. Augustynizm nawiązuje do poglądów Platona – kształt świata to obraz idei istniejących w umyśle Boga, który jest najdoskonalszy. Wiedzę o rzeczywistości daje nam iluminacja (oświecenie), poprzedzana przez wiarę. Święty Augustyn mówi o ciągłej walce między siłami dobra i zła, między państwem Bożym a państwem ziemskim. Tak samo ścierają się w człowieku dążenia ciała (to, co materialne, ziemskie) i duszy (to, co boskie, wieczne) – jest wewnętrznie rozdarty.

Święty Tomasz z Akwinu
– jeden z twórców scholastyki, „szkolnej filozofii” wyjaśniającej prawdy wiary drogą rozumową. Kierując się zasadami logiki Arystotelesa, św. Tomasz sformułował pięć dowodów na istnienie Boga. Stwórcę możemy poznać poprzez poznawanie świata, a źródłem wiedzy nie jest iluminacja, lecz zmysły i rozum. Świat jest hierarchicznie uporządkowany, „Bóg rządzi niższymi stworzeniami poprzez wyższe”. Na drabinie bytów człowiek został umieszczony pomiędzy zwierzętami a aniołami. To miejsce wyznaczone mu przez Pana, powinien jedynie uważać, by poprzez grzechy nie spaść do poziomu zwierzęcia. Dlatego św. Tomasz kładzie nacisk na etykę.

Święty Franciszek z Asyżu
– patron ekologów; sam siebie nazywał wesołkiem Bożym, głosił wiarę radosną, miłość do Boga i wszelkiego stworzenia, braterstwo. Wybrał ubóstwo (rozdał majątek biednym), zaczął pomagać chorym, zwłaszcza trędowatym. Zwierzęta nazywał naszymi braćmi młodszymi. W sztuce często przedstawia się go głoszącego kazania np. do ptaków. W mówiących o nim Kwiatkach św. Franciszka z Asyżu znajduje się opowieść o tym, jak św. Franciszek nawrócił okrutnego wilka z Gubbio. Franciszkanizm od wieków fascynuje – jego echa znajdziemy w poezji Kasprowicza, Staffa, księdza Twardowskiego.

 

Renesans

Antropocentryzm
– pogląd stawiający człowieka – jego potrzeby, uczucia, dokonania – w centrum zainteresowania, także filozofów. Podstawa humanizmu, prądu kulturowego głoszącego hasło „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”.

Neoplatonizm
– czyli „nowy platonizm”, próba połączenia chrześcijaństwa z poglądami greckiego filozofa. Świat dzieli się na część duchową, idealną (Bóg, aniołowie, ludzka dusza) i materialną (ludzkie ciało, zwierzęta, rośliny). Przynależąc do obydwu tych sfer, człowiek jest niezbędnym elementem świata. Dzięki wolnej woli może kierować swoim losem. Neoplatonizm prowadzi do przekonania o ważności człowieka, o jego wielkich możliwościach.

Pico della Mirandola
– w swoich pismach mówi o godności człowieka będącego istotą najszczęśliwszą, „wielkim cudem”, gdyż może kształtować sam siebie.

Marcin Luter
– twórca reformacji, krytykujący nadużycia w Kościele. Twierdzi, że człowiek jest wolny tylko wtedy, gdy sam potrafi osądzić własne postępowanie i kierować się w życiu nakazami własnego sumienia i rozumu.

Erazm z Rotterdamu
– wybitny myśliciel, autor Pochwały głupoty, w której wyszydza współczesne mu wychowanie młodzieży. Głosiciel tolerancji i irenizmu, czyli pokoju pomiędzy przedstawicielami różnych grup społecznych czy religijnych.

Tomasz Morus
– z jego dzieła pochodzi pojęcie: utopia; na wyspie o takiej nazwie umieścił idealną społeczność, w której nie ma nietolerancji, wojen, biedy.

Niccolo Machiavelli
– w swoim traktacie Książę pokazuje koncepcję idealnego państwa. Według niego władca ma prawo nawet do czynów niemoralnych, jeśli chodzi o interes państwa. Od nazwiska tego pisarza i polityka pochodzi termin: makiawelizm, zalecający brak skrupułów, cynizm, stosowanie podstępów w dążeniu do celu („cel uświęca środki”).

Michał Montaigne
– uważał filozofię za sztukę poznania samego siebie. Jak żyć? W swoich Próbach odpowiada, że zgodnie z naturą, łączy epikureizm ze stoicyzmem.

 

Barok

Blaise Pascal
– francuski filozof, który zajmował się także matematyką i fizyką (prawo Pascala!). Poczucie niepokoju budzi w nim ludzka kruchość, słabość, ograniczoność – zwłasz­cza w porównaniu z nieskończonością świata. Od tego świata odróżnia jednak ludzi dar rozumu, stanowiący o ich godności. Człowiek jest według tego filozofa „trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą”. W poznawaniu rzeczywistości rozum bywa jednak często zawodny – jedyną formą kontaktu z Bogiem jest „porządek serca”. Czy Bóg istnieje? Pascal odpowiada słynnym rozumowaniem, znanym jako „zakład Pascala”. Przyjęcie, że Bóg istnieje, uważa za bardziej opłacalne – jeśli go nie ma, nic nie tracimy, jeśli jest, możemy zyskać. Gdy uznamy, że Bóg nie istnieje, ryzykujemy zbyt dużo.

Kartezjusz
(Rene Descartes) – jego słynne „cogito ergo sum” (myślę, więc jestem) jest właściwie dowodem niepewności człowieka. Wynika ze zwątpienia w wiedzę pozyskiwaną przez doświadczenie – jednak jeśli nawet wszystko odrzucimy, faktem jest nasze myślenie (wątpimy w coś!). To jedyny pewnik filozofii Kartezjusza. Wierzy on w rozum, któremu powinna się podporządkować ludzka wola. Stworzony przez tego filozofa racjonalizm miał ogromny wpływ na oświecenie. Wówczas jednak poglądy Kartezjusza zinterpretowano tylko jako dowód wielkości ludzkiego rozumu.

Baruch Spinoza
– wychowany w tradycji judaistycznej, połączył ją z racjonalizmem Kartezjusza. Dowodził, że skoro Bóg jest całością bytu, przyroda nie może być od niego odrębna – takie utożsamienie wszelkiego bytu z Bogiem nosi nazwę panteizmu.

Francis Bacon
– prekursor empiryzmu, poglądu który zostanie rozwinięty w oświeceniu. Doświadczenie (eksperyment) służy zdobywaniu wiedzy o przyrodzie i panowania nad nią.

 

Oświecenie

John Locke
– jeden z klasyków oświecenia, głosił empiryzm, uznający doświadczenie za źródło wiedzy. Poprzez zmysły poznajemy „idee proste”, które człowiek kojarzy ze sobą w „idee złożone”. Zgodnie z charakterem epoki Locke głosi hasła tolerancji i równości społecznej. Tworzy nowe poglądy na wychowanie: człowiek rodzi się jako tabula rasa (biała karta), nie ma żadnych idei wrodzonych. Zasady moralne zdobywa dzięki otoczeniu, doświadczeniu życiowemu.
Kontynuatorem empiryzmu jest David Hume.

  • Sensualizm – odmiana empiryzmu zakładająca, że wszelka wiedza ma swoje źródło w doznaniach pochodzących ze zmysłów. Pogląd ten stworzył Locke, a rozwinął George Berkeley („istnieć to być postrzeganym”).

Immanuel Kant
– całe swe uporządkowane życie spędził w Królewcu. W swojej Krytyce czystego rozumu dokonał „przewrotu kopernikańskiego” w filozofii, stwierdzając, że to rzeczy stosują się do naszego umysłu, a nie odwrotnie. Rozum nie doznaje żadnych ograniczeń jedynie w kwestii moralności – „Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie”.

  • Poglądy na Boga:
    • ateizm – przeświadczenie, że Bóg nie istnieje (głosił je Paul Holbach),
    • deizm – Bóg jest, stworzył świat, lecz nie ingeruje w jego rozwój (Wolter pisał: „Nie mogę pojąć, by ten zegar mógł istnieć, a nie było zegarmistrza”).

Wolter
– częścią jego doktryny był krytycyzm, odrzucający wszystkie autorytety (zwłaszcza kościelne). Filozof ten był deistą, głosił pochwałę tolerancji i ludzkiego rozumu.

  • Utylitaryzm – pogląd zakładający, że wszelkie ludzkie działania mają być pożyteczne. Ich celem jest „największe szczęście jak największej liczby ludzi”.

Jan Jakub Rousseau
– antyracjonalista głoszący zgubny wpływ cywilizacji na człowieka. Ludzie mogą osiągnąć szczęście jedynie w bliskim związku z naturą. Duchowy ojciec romantyzmu.

 

Romantyzm

  • Irracjonalizm – wyższość wiary i intuicji nad rozumem.
  • Mistycyzm – wiara w możliwość bezpośredniego kontaktu z Absolutem (Bogiem) w formie widzenia, przeczucia, objawienia.
  • Idealizm – wyższość ducha, idei nad materią, która jest wtórna.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel
– zajął się dialektyczną logiką świata. Źródłem zmiany jest ścieranie się przeciwieństw: każdej tezie odpowiada antyteza, a z nich dopiero wyłania się synteza (tę triadę heglowską zastosował np. Krasiński w Nie-Boskiej komedii). Historia nie jest według Hegla przypadkowa, jest odzwierciedleniem stopniowego rozwoju rozumu – ma swój sens i cel. Wielką rolę w tym procesie odgrywają jednostki wybitne. Świadomość osiąga coraz wyższe stopnie rozwoju, odrzucając swe poprzednie kształty. Ciągły rozwój ma na celu zjednoczenia bytu i ducha, osiągnięcie „wiedzy absolutnej”. Te poglądy, zawarte w dziele Fenomenologia ducha, inspirowały Słowackiego, gdy tworzył swoją filozofię genezyjską.

Friedrich Wilhelm Joseph Schelling
– według niego zadaniem filozofii jest znalezienie więzi łączącej człowieka i przyrodę, którą uznawał za byt absolutny. Sztuka jest drogą do ukazania istoty rzeczy, „każde prawdziwe dzieło sztuki jest dziełem absolutnie koniecznym”.

Friedrich Schlegel
– autor ciekawej koncepcji jedności sztuki i nauki (dążenie do ukazania świata jako jedności). Przyczyną tworzenia jest natchnienie, pierwiastek boski – Bóg przemawia przez artystę. „Sztuka rodzi się tylko z najwyższego poruszenia najintymniejszych mocy duszy” i jest wolna od wszelkich ograniczeń.

Andrzej Towiański
– myśliciel bardzo kontrowersyjny, jego poglądy miały duży wpływ na twórczość polskich romantyków: Mickiewicza, Słowackiego, Goszczyńskiego. Głosił nadejście nowej ery, w której Polska odzyska niepodległość, Słowiańszczyzna miała odegrać rolę Mesjasza. Mówił o konieczności przygotowania się, pojednania Polski z Rosją, odrzucał walkę narodowowyzwoleńczą.

 

Pozytywizm

August Comte
– z jego wielotomowego Kursu filozofii pozytywnej (wyd. 1830 – 1842) pochodzi nazwa epoki. „Pozytywny” to według Comte’a realny, użyteczny, pewny, ścisły. Należy odrzucić metafizykę, zajmować się tym, co rzeczywiste, szukać związków między zjawiskami.

Herbert Spencer
– twórca socjologii, wykorzystał twierdzenia Karola Darwina do interpretowania zjawisk społecznych. Głoszony przez niego ewolucjonizm zakłada, że stosunki międzyludzkie, historia także przechodzą od form niższych do wyższych. Jego zdaniem społeczeństwo przypomina żywy organizm – jeśli jedna z klas „choruje”, odczuwają to wszystkie pozostałe (organicyzm). Poszczególne części powinny mieć na względzie dobro całości.

John Stuart Mill
– główny kontynuator oświeceniowego utylitaryzmu za miarę dobra wszelkich zjawisk uważał ich pożyteczność dla ludzi. Człowiek powinien widzieć związek miedzy szczęściem swoim i ogółu, dążyć do tego, co przyniesie korzyść innym. Literatura też ma być utylitarna – jej zadaniem jest uczenie, krzewienie ideałów.

  • Determinizm – głoszony przez Hipolita Taine’a – zakłada, że zjawiska społeczne i przyrodnicze zależą od warunków, w jakich zachodzą („te same przyczyny wywołują te same skutki”). Człowiek też jest zdeterminowany, wpływają na niego rasa, środowisko, moment historyczny.
  • Scjentyzm – pogląd mający korzenie jeszcze w oświeceniowym racjonalizmie i empiryzmie. Uznaje za prawdziwe jedynie to, co możliwe do sprawdzenia za pomocą badań, rozumu. Wierzono, że nauka może odpowiedzieć na wszystkie pytania dotyczące świata. Fascynowały zwłaszcza nauki przyrodnicze i techniczne, gwałtownie się wówczas rozwijające.
  • Agnostycyzm – nie należy zajmować się tym, czego nie da się zbadać, sprawdzić. Są pytania, na które człowiek nie odpowie – zamiast snuć metafizyczne rozważania, trzeba opisać to, co da się ogarnąć zmysłami.

 

Modernizm

Artur Schopenhauer
– żył w okresie romantyzmu, jednak dopiero w II p. XIX i na pocz. XX w. jego poglądy stały się popularne. Główna cecha tej filozofii – pesymizm. Życie ludzkie jest ciągłym cierpieniem. Człowiek cierpi i z powodu świadomości nieuchronnej śmierci, i z powodu wiecznego niedosytu. Pragnąc większych rozkoszy, spotęgował potrzeby, których nie jest w stanie zaspokoić. Jak uciec od cierpienia? Rezygnując z pragnień, wybierając nirwanę. Ten zaczerpnięty z hinduizmu termin oznacza osiągnięcie ostatecznego spokoju, uwolnienie od reinkarnacji (kolejnych żywotów). Niepokój mogą też zmniejszyć kontemplacja piękna (natury, sztuki) czy współczucie dla innych, także cierpiących (współczucie bez miłości bliźniego). W najważniejszym dziele Świat jako wola i wyobrażenie głosi woluntaryzm – istotą bytu i główną drogą poznania jest wola.

Fryderyk Nietzsche
– pisał o potrzebie „przewartościowania wszystkich wartości”. Sprawiedliwość, litość, równość itp. to elementy „etyki niewolników”, dowód słabości. Także wiara – „Bóg umarł”. Gardził zwykłymi, szarymi ludźmi, głosił kult nadczłowieka (Übermensch), który ma wolność działania, tworzy własną moralność, jest „poza dobrem i złem”. Nietzsche przeciwstawiał się bierności, pesymizmowi. Najważniejszymi wartościami są życie (witalizm), siła, energia, wolność. Poglądy te wpłynęły na rozwój faszyzmu.
Główne dzieła: Tako rzecze Zaratustra, Poza dobrem i złem.

Henryk Bergson
– twórca intuicjonizmu: nauka, rozum dają zniekształcony, fragmentaryczny obraz świata, który można poznać jedynie poprzez intuicję (połączenie podmiotu i przedmiotu poznania). Głosi, że przyroda rozwija się nieustannie dzięki wewnętrznej sile zwanej pędem życiowym (élan vital). Twórca ciekawej teorii czasu, w tzw. trwaniu, niemożliwym do określenia za pomocą zegara, jest zanurzona najgłębsza warstwa ludzkiej świadomości. Bergson wywarł wpływ także na okres XX-lecia (poezja Leśmiana, proza Schulza).

 

Dwudziestolecie

Zygmunt Freud
– wiedeński lekarz badający nerwice; twórca psychoanalizy, tłumaczył zachowania człowieka wpływem nieświadomych popędów. Podzielił ludzką psychikę na trzy sfery:

  • id – nieświadome instynkty (zwłaszcza seksualny), wynikające z naszej biologiczności,
  • ego – świadomość, na którą mają wpływ jednostkowe doświadczenia,
  • superego – wymagania, nakazy i zakazy będące wpływem społeczeństwa (rodziców, nauczycieli itp.), nieświadome motywy ludzkiego postępowania.

Między id a superego trwa ciągły konflikt, niezaspokojenie potrzeb prowadzi do nerwic. Ego broni się np. przez sublimację – przeniesienie popędu na cel akceptowany przez społeczeństwo. Sztuka, kultura może być więc dowodem „stłumienia natury”. Freud inspirował rozważania dotyczące psychiki człowieka.
Uczniowie Freuda:

  • Alfred Adler – widział źródło frustracji w tłumionej przez kompleks niższości potrzebie dominowania nad innymi.
  • Carl Gustaw Jung – w podświadomości jednostki widoczny jest wpływ podświadomości zbiorowej, która ujawnia się w tzw. archetypach.

Behawioryzm
– kierunek w psychologii, według którego nie można poznać ludzkiej psychiki. Możemy jedynie obserwować zachowanie człowieka, sposób reagowania na bodźce zewnętrzne. W literaturze przejawia się w braku zainteresowania przeżyciami psychicznymi. Obecny także w okresie powojennym (Hemingway, opowiadania Borowskiego, Hłaski).

Pragmatyzm
– stworzył go William James jeszcze w końcu XIX w. Istotne i prawdziwe jest tylko to, co okaże się użyteczne dla człowieka, co da konkretne efekty (użyteczność jako kryterium prawdy!). Praktyczny i rzeczowy sposób myślenia o świecie.

Katastrofizm
– na jego szczególną popularność wpłynęła historia (rewolucja w Rosji, I wojna światowa, groźba nowej wojny). Przekonanie o nieuchronności zagłady, o wyczerpaniu się kultury i cywilizacji, upadku wartości duchowych.

 

Współczesność

Egzystencjalizm
– jego prekursorem był w XIX w. Soren Kierkegaard; kierunek filozoficzny popularny zwłaszcza po
II wojnie światowej i wyraźnie wpływający na literaturę. Zajmował się człowiekiem – wolnym („skazanym na wolność”), ale samotnym, pełnym strachu. Życie jest absurdem, bo prowadzi do śmierci. Zmusza ludzi do podejmowania trudnych decyzji, ale nie daje żadnych punktów odniesienia. Nie pomaga mu ani Bóg (niektórzy twierdzili wprost, że go nie ma), ani nakazy społeczne, ani inne prawa. Obecność innych ludzi nie zmniejsza samotności („Piekło to inni”). Los człowieka zależy od niego, należy więc wziąć na siebie trud podejmowania decyzji. Według Jeana Paula Sartre’a „Człowiek jest odpowiedzialny za to, czym jest”. Inni przedstawiciele: Albert Camus, Martin Heidegger.

Personalizm
– nazwa ta obejmuje wiele kierunków filozoficznych zajmujących się problemem człowieka. Emmanuel Mounier twierdził, że człowiek jest niepowtarzalny, nie należy do przedmiotów świata, które możemy poznać z zewnątrz. „Jest on jedyną rzeczywistością, którą poznajemy i zarazem tworzymy od wewnątrz”. Trzeba zdecydować się na trud autokreacji („przekraczać siebie”). Wychodząc od tradycji chrześcijańskiej, Mounier mówi o konieczności zwrócenia się ku innym ludziom, bo człowiek „tylko przez drugiego człowieka może poznać siebie”. Neguje postawy pesymistyczne mówiące o absurdzie i samotności istnienia.

Hermeneutyka
– teoria i sztuka rozumienia; w XX w. stała się niemal odrębnym kierunkiem filozoficznym. Jej współtwórcami dzisiaj są Hans Georg Gadamer i Paul Ricoeur. Rozumienie ma według nich prowadzić przez analizę rzeczywistości językowej do pokazania porządku świata. Poprzez sensy i konteksty zawarte w języku można dotrzeć do sposobu bycia człowieka w świecie.

Zobacz:

Filozofia europejskiego pozytywizmu (realizmu)