Tabela lektur renesansowych

Charakterystyka i krytyka XVI-wiecznego społeczeństwa – stosunki społeczne panujące na wsi. Dyskutują przedstawiciele trzech różnych stanów społecznych: kleru (Pleban), szlachty (Pan) i chłopów (Wójt). Wzajemnie wytykają sobie wady, przez co Rej stwarza ciętą satyrę na szlachtę i księży, i wskazuje, że najbardziej pokrzywdzony i uciskany jest chłop.

• W Krótkiej rozprawie… obserwujemy problematykę polityczną, religijną, obyczajową oraz społeczną. Rej zajmuje się aktualnymi problemami Rzeczypospolitej.
• Dzięki krytyce hazardu, obżarstwa, przesady w strojach rozrzutnej szlachty, zarzutowi wobec kleru, że zaniedbuje obowiązki – a na „ołtarzu jajca liczą” – poznajemy realia Polski XVI wieku.

Ksiądz wini pana, pan księdza, a nam prostym, zewsząd nędza.

• Z całym, bogatym w polskiej literaturze nurtem tematyki wiejskiej.

• Z ujęciem kontrastującym z wizją Rejowską – czyli sielankowym ujęciem tematu wsi w renesansie.

Żywot człowieka poczciwego – Mikołaj Rej

To utwór parenetyczny, czyli pouczający, kreujący wzór godny naśladowania – czyli właśnie ideał „poczciwego ziemianina”.

Poucza, jak wychowywać młodzież szlachecką, jak żyć i gospodarować już w wieku dojrzałym – jak być poczciwym ziemianinem.

• Dzieło składa się z trzech ksiąg.
  Pierwsza dotyczy spraw wychowawczych, druga wieku dojrzałego – ożenku, obowiązków obywatelskich, zajęć i rozrywek w poszczególnych porach roku. Trzecia omawia starość.

• Żywot… ma wymowę filozoficzną:
  Rej omawia cztery okresy życia ludzkiego, tak jak są cztery pory roku, cztery żywioły i cztery płyny w człowieku. W życiu w zgodzie z prawem natury widzi szczęście człowieka i uspokojenie lęków przed śmiercią, jako przed naturalną koleją rzeczy.

• Dzieło jest pochwałą wiejskiego życia – chwali wieś i życie wiejskie, korzystanie z dóbr natury, nie naciska na zbytnią uczoność ziemianina – raczej na jego rozwagę, umiar, umiejętność czerpania z życia radości.

• Utwór Reja prezentuje też w całej krasie styl tego pisarza: barwny, pełen zdrobnień, pytań retorycznych, wyliczeń, powtórzeń i przytoczeń cudzych wypowiedzi.

• Z epikureizmem i stoicyzmem – a tym samym z antykiem. Rej tym właśnie dziełem wpisuje się w ideologię swojej epoki – propagując ideały starożytnych, objaśniając śmierć w duchu epikurejskim, nakazując umiarkowane korzystanie z doczesnego dnia.

• Liczne scenki rodzajowe, anegdoty, pouczenia powodują, że utwór staje się panoramą ówczesnego życia szlachty ziemiańskiej.

• W tym utworze rodzi się bardzo silny w polskiej kulturze topos – polskiego zaściankowego dworu – utrwalony przez Czarnolas Kochanowskiego, potem przez Soplicowo z Pana Tadeusza. Polski dwór staje się azylem, oazą spokoju, opoką narodowej tradycji.

• W kompozycji Odprawy… Kochanowski zachował reguły klasycznej tragedii greckiej: zasadę trzech jedności, zasadę decorum (odpowiedniości stylu wypowiedzi do wagi osoby i tematu), obecność chóru, podział na epizody i komentarze itd.

• Odstąpił od konwencji klasycznej w kilku punktach, na przykład w przypadku tytułu. Starożytni lubili umieszczać w tytule imię głównego bohatera – tu mamy kluczowe wydarzenie. Brak także konfliktu tragicznego, wybór Aleksandra nie jest wyborem spośród racji równorzędnych.

Temat
Rekonstrukcja wydarzeń w starożytnej Troi. Kochanowski powraca do mitu o wojnie trojańskiej – wskrzesza moment, gdy pokrzywdzony mąż Heleny – król Menelaos wysłał posłów greckich do Priama i Parysa, z żądaniem wydania porwanej żony. Jak mówi tytuł, posłowie greccy dostają odprawę. Jednak tematyka starożytna jest tylko pretekstem do rozważań o problemach Rzeczypospolitej.

• Podwójna problematyka – opowiedziana historia ma dwie warstwy znaczeniowe:Przesłanie uniwersalne – to prezentacja postaw i dyskusja etyczna dotycząca wszystkich epok i ludzi – powinności wobec ojczyzny, sprawowanego urzędu, obowiązków władcy.
  
  • uniwersalną – bezpośrednio prezentowaną,
  • patriotyczną – dotyczącą Rzeczypospolitej (ukrytą).
• Przesłanie ukryte – Kochanowski aluzjami i zabiegami kompozycyjnymi przenosi całą sens dyskusji na rzeczywistość XVI-wiecznej Polski.
• Aluzje do Rzeczypospolitej to na przykład: scena obrad posłów trojańskich, którzy głosują na wzór polskich posłów, podobieństwo Priama do króla Zygmunta Starego.

• Mamy do czynienia z utworem o tematyce patriotycznej – co jest znakiem epoki, której cechą było kształtowanie się postaw narodowych.

• Kochanowski przedstawia panoramę postaw – wzorców i antyprzykładów postępowania:

• Oto typ sprzedajnego polityka, skorumpowanego, demagoga – Iketaon.
• Oto prawy patriota – Antenor.
• Powolny i słaby władca Priam i egoistyczny królewicz Aleksander.

Są to pouczenia dla współczesnych poecie Polaków, sprawiają, że dzieło staje się parenetyczne.

• Podwójna warstwa znaczeniowa, fakt, że pod pozorem antycznej historii porusza autor sprawy aktualne, sprawia, że Odprawa… jest dziełem alegorycznym. Troja jest alegorią (przenośnią) Rzeczypospolitej.

• Tematyka filozoficzna
– Kochanowski w pieśniach połączył filozofię starożytną: epikureizm i stoicyzm z chrześcijańską wiarą w Boga.

• Temat Boga i relacji człowiek – Bóg.

• Tematyka patriotyczna – w pieśniach zawarł apele patriotyczne i nakazy dla rządzących Rzecząpospolitą.

• Etyka i nakaz etyczny – pielęgnuj w sobie cnoty, czyste sumienie, odwagę, dobrą sławę, odpowiedzialność; żyj zgodnie z naturą, harmonijnie – zachowuj złoty środek.

• Temat artysty – jego pozycja, horacjańskie pojęcie nieśmiertelności sławy i wyższości nad zwykłymi śmiertelnikami.

• Theatrum mundi – czyli topos teatru świata i człowieka postrzeganego jako aktora na scenie.

• Autobiografizm – poeta pisze sam o sobie i o swoim życiu.

• Pieśń V (Księgi wtóre) Pieśń o spustoszeniu Podola. Pieśń ta powstała, gdy Tatarzy napadli na Podole – warto ją zapamiętać jako jedną z najbardziej patriotycznych. Kochanowski nie tylko opisuje tragiczne skutki napaści na ziemie polskie, ale przede wszystkim nawołuje do walki i stara się wpłynąć na czytelników.

• Pieśń XII (Księgi wtóre) – ze względu na znany cytat, pochwalający postawę patriotyczną:
  A jesli komu droga otwarta do nieba,
  Tym, co służą ojczyźnie. Wątpić nie potrzeba.

• Pieśń XIX (Księgi wtóre) (znana jako Pieśń o dobrej sławie) – ze względu na zawartą w niej koncepcję człowieka.
  Człowiek, w przeciwieństwie do zwierząt, ma rozum i mowę, dlatego powinien żyć godnie i starać się o dobrą sławę, która pozostanie po nim, gdy „zniszczeje ciało”. Każdy może służyć ojczyźnie, wykorzystując do tego celu przymioty, którymi obdarzył nas Bóg.

• Pieśń XX (Księgi pierwsze)
  Carpe diem! (chwytaj dzień), czyli korzystaj z życia – baw się i ciesz, unikaj cierpień – to hasła epikurejczyków. Nie bój się śmierci, bo póki my jesteśmy, jej nie ma. Kiedy ona przyjdzie, nas nie będzie:
  Dziś bądź wesół, dziś użyj biesiady,
  o przyszłym dniu niechaj próznej rady.

• Z Szekspirowskim ujęciem theatrum mundi.

• Z Horacym – zwłaszcza z Exegi monumentum (Carm. III, 30), tłumaczonym przez Jana Kochanowskiego, który definiuje pozycję artysty jako nieśmiertelnego poety i słynny cytat: Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu.

Temat
W sonetach dominuje tematyka filozoficzna – poeta podejmuje temat kondycji człowieka, jego miejsca w kosmosie, jego zagubienia we wszechświecie. Jedyną radą i pociechą, jaką może mieć, jest zaufanie i miłość do Boga.

Powraca temat:

• relacji człowiek – Bóg
• śmierci – jako wyzwolenia od życia
• życia ludzkiego – definiowanego jako walka z szatanem

Sonety Szarzyńskiego są przełomowe. Jeszcze renesansowe, ale już barokowe. Nową epokę zapowiada tematyka utworów, nastrój, portret szatana. Starą zdradza termin powstania, także postrzeganie człowieka, hołd złożony ludzkiemu życiu jako wielkiej wartości, portret szatana i śmierci, ale jeszcze nie tak pełen grozy i strachu, jak to będzie w baroku.

Ważne są dwa sonety:

• Sonet IV – O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem.
  Ta walka toczy się o zbawienie ludzkiej duszy po śmierci. Szatan stwarza pokusy: dobra ziemskie, słabości ciała, ale trzeba z nich zrezygnować, jeśli chce się zaskarbić sobie byt podniebny. Sonet zawiera portret człowieka – to istota słaba, „rozdwojona w sobie”, krucha, wołająca o pomoc do Boga.

• Sonet V – O nietrwałej miłości rzeczy świata tego
  Tu poeta zawarł pouczenie, że miłość do rzeczy ziemskich jest nietrwała, niepewna. Niczym są: złoto, sława, władza, uroda. Tylko miłość Boga może przepędzić lęki i trwogi człowiecze, poradzić na okrucieństwo przemijania. I ta druga miłość – nie z tego świata – jest trwała i słuszna, to ideologia już barokowa.

• Z biblijną Księgą Koheleta
– i tam, i w poezji Szarzyńskiego kluczowym jest motyw vanitas
– czyli marność ludzkiego życia, przemijanie.

• Z barokową stylistyką – inwersje szyku zdań, dziwaczne tytuły – to już znak barokowej maniery.

Warto pamiętać i przytoczyć cytat otwierający Sonet V:

I nie miłować ciężko, i miłować
Nędzna pociecha.

Jest tu zaznaczona tragiczna sytuacja człowieka zagubionego między wartościami.
Zwraca uwagę batalistyczne ujęcie walki człowieka o swoją duszę – szatan występuje tu jako hetman – sił ciemności – to także echo biblijne.

• Treny Jana Kochanowskiego uznawane są za najdojrzalsze dzieło poety. Należy patrzeć na nie jako na całość – ma bowiem przemyś­laną kompozycję. Jest to cykl dziewiętnastu utworów żałobnych poświęconych zmarłej córeczce poety.

• Tren – to gatunek żałobny (funeralny) poświęcony zwykle zmarłemu wodzowi czy ważnemu mężowi stanu.
  Tu – zostały napisane w hołdzie i bólu po stracie ukochanego dziecka – Urszulki.
  Klasyczny tren miał swoją wewnętrzną logikę: zaczynał się od pochwały cnót zmarłego, potem pokazywano ogrom straty, demonstrowano swój żal – Kochanowski rozłożył te prawidłowości na całość cyklu.

• Motto stanowi dwuwiersz z Odysei w łacińskim tłumaczeniu Cycerona.
• Dedykacja zakończona jest westchnieniem: Nie masz cię, Orszulo moja!.

Lament po stracie Urszulki, odwołanie do tradycji antycznej. Część pierwsza to głównie opłakiwanie Urszuli, wyraz goryczy i ból.

Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe
I lamenty, i płacze Symonidowe,
Wszytki troski na świecie, wszytki wzdychania
I żale, i frasunki, i rąk łamania,
Wszystki a wszytki za raz w dom sie mój noście,
A mnie płakać mej wdzięcznej dziewki pomożcie.