Różne ujęcia anioła w literaturze i sztuce.

Różne ujęcia anioła w literaturze i sztuce. Omów na wybranych przykładach.

Inne możliwe sformułowania tematu:

• Anioły w literaturze i sztuce – odwołaj się do wybranych przykładów.
• Opiekun, posłaniec, zwiastun dobrej nowiny… Omów różne ujęcia anioła w literaturze i sztuce.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

• Różne sposoby ukazywania aniołów w poezji i prozie na przestrzeni wieków.
• Zmiana wizerunku anioła w historii sztuki .
• Sposób przedstawienia aniołów w Biblii, a sposób ich ukazania przez artystów.

Kolejność prezentowanych argumentów

• Etymologia słowa anioł; anioł w dogmatyce katolickiej.
• Anioły w Piśmie Świętym.
• Wybrane przykłady ukazywania anioła w dziełach literackich i filmowych (czy można znaleźć jakieś cechy wspólne, od czego może zależeć tak odmienny często sposób patrzenia na te postacie?).
• Omówienie wybranych przykładów przedstawiania aniołów przez malarzy i rzeźbiarzy.

Wnioski

• Różnice w artystycznym i religijnym ujęciu postaci aniołów.
• Cechy ludzkie i ponad ludzkie aniołów.
• Rozmaitość przedstawień postaci anielskich w literaturze.
• Twój stosunek do postaci aniołów.

Strategie wstępu

Wariant 1

Zacznij najprościej – od wytłumaczenia znaczenia nazwy anioł. Sięgnij do etymologii tego słowa.

Anioł to słowo pochodzenia greckiego (angelos – posłaniec, poseł, wysłannik). Istnienie aniołów przyjmują różne religie (nie tylko chrześcijańska!), np. ­islam. W Koranie możemy natrafić na anioły i archanioły, szczególnie na Gabriela i Michała. Za pośrednictwem anioła Gabriela nastąpiło powołanie Mahometa. Przyjmuje się, że aniołowie zostali stworzeni przez Boga jeszcze przed stworzeniem materialnego, widzialnego świata. Jedni aniołowie chcieli służyć Bogu, drudzy wypowiedzieli mu posłuszeństwo. Ci źli aniołowie przeciwstawiają się Bogu, uniemożliwiają mu realizowanie planu Bożego.

Chrześcijańska angelologia bardzo dużo zawdzięcza religii żydowskiej. Słowo anioł jest dokładnym odpowiednikiem hebrajskiego mala’ach – posłaniec. W późnym judaizmie została opracowana popularna koncepcja, o upadku części zastępów anielskich. Ostateczną wersję – wraz z opinią, że ten upadek był skutkiem pychy – opracował Augustyn z Hippony.

W średniowieczu szczególnie dużo miejsca poświęcano hierarchii anielskiej, która wyglądała następująco:

• Serafiny – najwyższa klasa aniołów, mają one po sześć skrzydeł, krążą wokół tronu Boga. To anioły miłości, światła i ognia.
• Cherubiny – niebiańscy kronikarze, dawcy wiedzy.
• Trony (czasem zwane kołami) przynoszą sprawiedliwość Boga.
• Panowania – regulują obowiązki, to przez nie manifestuje się majestat Boga
• Cnoty – czynią cuda na ziemi, obdarzają wdziękiem i/ lub męstwem,
• Władze – powstrzymują demony, które chcą zniszczyć świat.
• Zwierzchnictwa – ochraniają religię.
• Archanioły i anioły – to opiekunowie ludzi.

Wariant 2

Ten wstęp jest nieco luźniejszy od poprzedniego. Zastanów się, czy spotykamy się z aniołami w naszym codziennym życiu. Okazuje się, że nawet dość często:

• O aniołach śpiewamy w popularnych kolędach, np. Anioł pasterzom mówił; są także ważnymi postaciami ustawianych w kościołach ­w bożonarodzeniowych szopkach (często anioł przysiada na dachu szopki). Bywają także anioły-skarbonki wdzięcznie kiwające główką, gdy wrzuci się pieniążek do trzymanej przez nich puszki – to ulubieńcy dzieci.

• Można kupić T-shirt z aniołem, pocztówkę, portfel. Te pełne wdzięku postacie ozdabiają wiele gadżetów. Kiczowate obrazki i pocztówki przedstawiają anioły jako zgrabne i zmysłowe dziewczyny ze skrzydłami (taki anioł może nosić mini lub przezroczystą sukienkę) lub przesłodzone, grube bobaski.

• Aniołów pełne są galerie sztuki (gipsowe główki do powieszenia na ścianie, lalki – anioły, drewniane lub srebrne figurki itd.).

• Anioły pojawiają się także w odmawianych przez katolików modlitwach, np. w Pozdrowieniu anielskim, w Confiteor, w króciutkiej modlitwie Aniele Boży, stróżu mój…

Strategie rozwinięcia

Anioły w Biblii

Nawet ci, którzy znają Biblię dość pobieżnie, na pewno zauważyli, że aniołowie uczestniczą we wszystkich niemal najważniejszych wydarzeniach historii zbawienia: od zarania świata aż po apokaliptyczną wizję jego końca. Choć jak obliczono w Starym i Nowym Testamencie łącznie pojawiają się one ponad 300 razy, Pismo Święte nie określa dokładnie ich relacji z Bogiem czy z ludźmi.
Przypomnij krótko kilka ważnych scen z Pisma Świętego, w których pojawiają się aniołowie.

Stary Testament

• Gdy Bóg wygnał pierwszych ludzi z raju, postawił przed ogrodem Eden cherubów, by strzegli drogi do zakazanego drzewa.

• Abrahama odwiedzają trzej aniołowie, którzy mówią mu, że jego niemłoda (w dodatku bezpłodna) żona Sara urodzi mu syna.

• Kiedy Abraham jest już gotowy złożyć ofiarę z życia swojego syna Izaaka, anioł powstrzymuje go przed tym czynem.

• Jakubowi śni się drabina, po której wchodzą i schodzą aniołowie; ten bohater walczy z aniołem.

Nowy Testament

• Anioł obiecuje syna staremu kapłanowi Zachariaszowi, gdy ten wypełniał swoje obowiązki w świątyni.
• Bóg posłał anioła Gabriela do dziewicy imieniem Maria, aby zwiastował jej, że urodzi Syna Bożego.
• Gdy Herod nakazał rzeź dzieci poniżej drugiego roku życia, Józefowi ukazał się we śnie anioł i nakazał mu uciekać z miasta.
• Gdy Jezus przez 40 dni pościł na pustyni po odejściu szatana „aniołowie przystąpili i usługiwali Mu” (Mt 4,11).
• Ważna jest ich rola przy zmartwychwstaniu: anioł odsunął kamień z grobu Jezusa i usiadł. W Nowym Testamencie czytamy, że jego szaty były białe jak śnieg, a cała jego postać jaśniała jak błyskawica, co napełniło trwogą strażników. Anioł tłumaczy także, co się stało z Jezusem kobietom, które przyszły namaścić olejkami jego ciało.

Anioły w literaturze

Nie powinieneś się martwić, że nie znajdziesz żadnego dzieła literackiego, którego bohaterem byłby anioł. Przypomnij sobie szkolne lektury obowiązkowe, np. III cz. Dziadów Mickiewicza oraz lekturę obowiązującą na poziomie rozszerzonym – fragmenty Fausta Goethego. Poza tym na pewno z lekcji polskiego znasz Lament świętokrzyski, w którym Maryja z wyrzutem zwraca się do anioła Gabriela. To jednak może nie wystarczyć…

Anioły pojawiają się już w najstarszych polskich pieśniach. W dawnej kolędzie (XV wiek) Jezus nazwany jest „krolem anjelskim”. Dużo motywów angelologicznych pojawia się w pieśniach maryjnych, np. w Mocnych Boskich tajemnościach:

Anjoł Gabryjel k niej posłał,
By jej ty dary zwiastował,
Z tajemnice Świętej Trójce.

Wybierz kilka dzieł z poniższej listy. Pamiętaj jednak, że powinieneś przedstawić je choć trochę dokładniej.

• Lament świętokrzyski – Maryja w swym monologu pod krzyżem Syna z wyrzutem zwraca się do anioła Gabriela, który zwiastował jej wielkie szczęście, tymczasem ona pełna jest bólu i goryczy.

• Możesz także wspomnieć o Kazaniach świętokrzyskich – zachował się fragment kazania na dzień świętego Michała, a tam wymienione są fukcje aniołów spełniane z woli Boga wobec ludzi. Jest ich dziewięć, dowiadujemy się np., że „anjeli święci dane są nam na otwadzenie naszego ustraszenia” lub „na nauczenie naszego nieumienia”. Ich zadaniem jest więc wspieranie ułomnych z natury ludzi. Wzmianka o aniołach pojawia się też w Kazaniach ­gnieźnieńskich: tam ­anioły śpiewają „Gloria in exelsis…”, oddając cześć Dzieciątku.

• Boska komedia Dantego – anioły pojawiają się oczywiście w części zatytułowanej Raj – np. Pieśni 28 znajdziesz poetyckie przełożenie doktryn Dionizego Aeropagity (o hierarchii w społeczności anielskiej). Zainteresowanemu tym Dantemu zawiłości tej hierarchii wyjaśnia jego przewodniczka, Beatrycze:
  Ona, myśli mej nowe niepokoje
  Widząca, rzekła (…)
  To Serafinów i Cherubów roje.
  (…)
  Dalsze w kochaniu wirujące koła
  Zowią się Trony, bo dla Boga stoją
  (…)

• Postylla Mikołaja Reja – tam Rej przywołuje znane z tradycji motywy: zjawienie się aniołów w stajence i uczczenie narodzin Jezusa śpiewem. W Kazaniu na dzień rozpamiętywania męki Pana naszego wraca do historii stworzenia świata i buntu Lucyfera. Poświęca też uwagę Świętemu Michałowi Archaniołowi.

• Setnik rymów duchownych Sebastiana Grabowieckiego – poeta prosi o opiekę aniołów i o ich pośrednictwo w kontaktach z Bogiem:
  Rozkaż swym aniołom, niechaj ich straż czuję,
  (…)
  Niechaj o mię walczą jako wierni stróże,
  Ciała, dusze broniąc od przeciwnych wielu.
  Wspomina także Anioła Stróża – gorąco wierzy w jego opiekę.

• Faust Johanna Wolfganga Goethego – przeczytaj Prolog w Niebie, w którym pojawia się sporo wypowiedzi aniołów. W tej scenie Bóg i Mefistofeles rozmawiają o Fauście, wtedy dochodzi także do zakładu między Stwórcą a szatanem, w którym stawką jest dusza doktora Fausta. Archaniołowie Michał, Gabriel i Rafał biorą niewielki udział w tej dyspucie jako strony, lecz stanowią chór do ich rozmowy. Często tematem ich wypowiedzi jest pochwała Stwórcy, jak ta, w której mówią wszyscy razem:

Ten widok daje moc aniołom,
Bo zgłębiać nie śmią cię zuchwale
A wszystkich dzieł twych wielkich koło
Jak w dzień stworzenia lśni wspaniale.

• III część Dziadów Adama Mickiewicza – nareszcie jakaś dobrze znajoma lektura… Lecz czy zauważyłeś, że w tym dziele występuje bardzo wiele aniołów? I tak np. w Prologu pojawiają się Anioł Stróż, Duchy nocne, Duch z lewej i Duch z prawej; w scenie III – Chór Aniołów (głosy dziecinne), Archanioł I, Archanioł II, Chór Archaniołów; w scenie IV – Anioł i Chór Aniołów; w scenie V po prostu Aniołowie. Anioł Stróż to jedna z kluczowych postaci Prologu. Każdy człowiek ma swojego anioła, którego mu wyznaczył Bóg. Na przełomie XVIII i XIX wieku kult Aniołów Stróżów był bardzo popularny. Ówczesne duchowieństwo, zwłaszcza w małych miasteczkach i we wsiach, starało się spopularyzować kult takich aniołów – opiekunów. Z tym wierzeniem ­stykał się więc Mickiewicz w dzieciństwie i w młodości. Ten kult znalazł odbicie w Dziadach – w Prologu taki właśnie osobisty anioł zwraca się do Więźnia.W Dziadach, gdy mowa o aniołach, bardzo często natrafiamy na metafory i porównania związane z kwiatami – np. anioł porównany jest do róży (a róża to symbol miłości, piękna, niewinności i czystoś­ci), jest też nazywany „aniołem sadów”.
  Anioł, który nawiedza Więźnia, zstępuje na promieniu. Czystość i niewinność tego mieszkańca niebios (nieskalanego jak lilia, kwiat niewinności) jest skontrastowana ze stanem duszy miotającego się Więźnia, porównanej do mętnego źródła. Jak zapewne pamiętasz, anioł z Prologu przyjmuje także postać demona, „larwy piekielnej” – oczywiś­cie za zgodą i przyzwoleniem Boga. Mówi:
  Ja, syn chwały nieśmiertelnej,
  Przybierałem wtenczas postać
  Obrzydłej larwy piekielnej,
  By cię straszyć, by cię chłostać.
  Anioł przynosi także Więźniowi wieść o jego przeznaczeniu.
  Po dramatycznym monologu Konrada, w którym wypowiada on bluźnierstwo przeciwko Bogu, wyraża zwątpienie w jego miłosierdzie i opiekę nad ludźmi, słyszymy głosy z prawej i z lewej strony, czyli siły dobra i siły zła. Walka o duszę jest bardzo dynamiczna. Wygrywają ją „żołnierze dobra”, którzy mówią: „Skrzydłem ochrońmy skroń”.

• Anhelli Juliusza Słowackiego – aniołowie przedstawiani są tu tradycyjnie – jako posłańcy Boga. Poeta tak pisze o ich roli: „Zawołał Jehowa dwa odwieczne cherubiny (…) i rzekł: Idźcie na równinę Syberyi. A patrząc w światło Boże, zrozumieli aniołowie, jaka była wola Pana, i zeszli w krainę mglistą ukrywszy w sobie światłość”. Ci aniołowie towarzyszą syberyjskim zesłańcom.

• Cykl Aniołowie Bolesława Leśmiana – poeta uważa, że współczesne mu czasy to nie jest dobry okres dla aniołów, które przekazują wolę Boga. Współczesność odbiera im moc i zdolność działania. Pisze, że aniołowie „stali się wspomnieniem i echem”, a jednak wyraźnie jest nimi zafascynowany. To zdanie wcale nie świadczy o tym, ze zamyka tematykę anielską. W ten przewrotny sposób artysta dopiero ją otwiera. O aniołach pisze np. tak:
  Dla gnuśnych bogów są stróżami ziemi,
  Dla zakochanych – wzorem lub przysięgą,
  (…)
  A dla poetów – przyrównań potęgą!
  Jego anioły nie mają imion ani indywidualności. Nie mają także twarzy i ciała, nie można ich zobaczyć, zakres ich działania jest ograniczony: „Im ni kochać ni szaleć nie wolno”. Nie mogą wkroczyć w świat ludzkich działań i uczuć; istnieje dla nich pewna nieprzekraczalna granica.

• Elegie duinejskie Rainera Marii Rilkego – jest urzeczony potęgą aniołów; pisze, że gdyby któryś z tych mieszkańców niebios przycisnął go nagle do serca, musiałby umrzeć od jego silniejszej istoty. Gdy poeta pyta ich, kim są, anioły odpowiadają:
  (…) pyłkiem kwitnienia Bożego,
  wyrażeniem światła, przełęczą, schodami, tronami,
  przestrzenią istoty, tarczami radości (…)
  Anioły Rilkego (co podkreślał sam poeta), nie mają nic wspólnego z aniołami zamieszkującymi chrześcijańskie niebo; są raczej bliżsi islamowi.
  • wiersze z tomiku Gusła Jerzego Lieberta – anioły stanowią integralny element rzeczywistości wykreowanej w tych wierszach. Nie jest nigdy opisany ich wygląd. Domeną aniołów u Lieberta jest działanie; np. w jednym z utworów wypędzają niegodnych z raju:
  Wypędzili z raju aniołowie
  Ludzi, ptaki i strwożone sarny,
  Zamiast ambrozji słodkiej i złotej
  Krowie mleko nam dali i chleb czarny.
  Dla poety – człowieka, dla którego bardzo ważna była wiara, ogromne znaczenie miały dwa jego wiersze poświęcone spotkaniu z aniołami, Anioł pokoju i Anioł żalu. Te wiersze mają zupełnie inną formę (niespokojną, nieuporządkowaną) niż inne wiersze tego autora. Nie zawsze anioły są słodkie i dobre – np. zagniewany anioł żalu upatrzył sobie człowieka, tak jak myśliwy wybiera ofiarę, po prostu atakuje człowieka, wchodzi w niego „niby w sidło grzeszne”.
  Czytelnikom wierszy Lieberta na pewno mogłoby się wydawać, że o wiele przyjemniej jest­­­ ­spotkać szatana (szatani ukazywani są jako sprytni, błyskotliwi i mili rozmówcy).

• Śmierć w Wenecji Tomasza Manna – w tej nastrojowej noweli głównym bohaterem jest dojrzały mężczyzna, który jest zafascynowany niesamowitą, nadziemską urodą młodego Polaka Tadzia. W godzinie śmierci widzi Tadzia, który jawi mu się jako anioł anioł śmierci.

• Dar Humboldta Saula Bellowa – to dzieło, uhonorowane Nagrodą Pulitzera, to panorama współczesnemu pisarzowi pokolenia amerykańskiego. Znawcą aniołów jest tam doktor Scheldt; czytając jego wykłady, możemy dowiedzieć się wielu ciekawych rzeczy, np. że Ewangelia świętego Jana dąży do mądrości Cherubinów, zaś Ewangelia świętego Łukasza do płomiennej miłości Serafinów.

• Szatańskie wersety Salmana Rushdiego – pierwszy rozdział tej głośnej powieści nosi tytuł Anioł Gibreel (Gabriel). Historia zaczyna się dramatycznie: samolot Air India eksploduje nad kanałem La Manche. Z katastrofy ocalało tylko dwóch mężczyzn, Gibreel Farischa (znany aktor) i Saladin Chamcha, aktor radiowy słynący z umiejętności ­naśladowania najróżniejszych głosów i odgłosów. Gibreel staje się potem kimś w rodaju nowoczesnego (posmodernistycznego?) archanioła, zaś Saladina spotyka stokrotnie gorszy los: wyrasta mu futro na nogach, rogi i kopyta…

• Z gier i zabaw dziecięcych Andrzeja Bursy – przewrotny wiersz, który pozornie jest propozycją zabawy dla dzieci. Ale czy tylko dla dzieci? Można też odczytywać go jako oskarżenie, że współcześnie dobro nie jest traktowane jako wartość, lecz jedynie jako jedna ze skrajnych możliwości postępowania…
  Gdy ci się wszystko znudzi
  spraw sobie aniołka i staruszka
  gra się tak:
  podstawisz staruszkowi nogę że wyrżnie mordą o bruk
  aniołek spuszcza główkę
  dasz staruszkowi 5 groszy
  aniołek podnosi główkę
  I tak dalej…

Anioły w sztuce

Zaprezentuj wybrane reprodukcje. Krótko, ale treściwie przedstaw, jak zmieniał się sposób ukazywania aniołów. Pamiętaj, że tego elementu prezentacji nie wolno pominąć (zwróć uwagę na to, jak sformułowany został temat Twojego wystąpienia). Nie ma co ukrywać, że czeka Cię sporo nauki na pamięć… Możesz jednak ograniczyć się do kilku wybranych epok, np. średniowiecza, renesansu i baroku – ale wtedy musisz zgłębić zagadnienie nieco dokładniej.

Choć św. Tomasz z Akwinu zdefiniował anioła jako czystą, duchową inteligencję (to bardzo znana definicja – zapamiętaj ją choćby po to, aby zabłysnąć), teologowie, mistycy i przede wszystkim artyści zastanawiali się, jak wygląda anioł.

• W sztuce wczesnochrześcijańskiej anioły wyobrażano jako silnych, wysokich, umięśnionych mężczyzn (byli przecież posłańcami Boga – wykonywali trudne misje i walczyli z siłami zła, a do tego potrzebna była siła także fizyczna), początkowo bez zarostu, a potem brodatych. Jedynie w scenach zwiastowania przedstawiano anioła jako szczupłego młodzieńca w długiej, jasnej szacie. W IV wieku przydano im aureolę, którą stosowano wymiennie z diademem. Zaczęto też ubierać anioły w zbroje rycerskie. Z czasem zbroja stała się atrybutem Świętego Michała Archanioła, dowódcy hufców anielskich.

• Średniowiecze wprowadziło gotycki kanon przedstawiania anioła. Odtąd zaczęli być oni pełni surowej powagi, dostojeństwa (nieskazitelnie białe szaty, androgyniczne, nieruchome rysy twarzy). Te anioły miały smukłe, proporcjonalne sylwetki. Zazwyczaj ukazywane były statycznie, choć nie brak było też dynamicznych scen z ich udziałem, np. anioły rozdzierające szaty – tak przedstawił je Giotto w Ukrzyżowaniu. Jeszcze jedna ważna informacja – u schyłku gotyku pojawił się bardzo popularny temat chórów anielskich (wspólnie śpiewając anioły). Zwróć uwagę na obrazy Boscha, np. na Wstąpienie do Raju – duszom przechodzącym przez ciemny tunel towarzyszą ich anioły.

• Przełomem w sposobie przedstawiania aniołów był XV wiek; wtedy to w sztuce zaczęły przenikać się wątki i motywy średniowieczne z renesansowymi. Ważna informacja: w renesansie zaczęła zacierać się granica między sztuką sakralną a świecką (do tej pory aniołowie przynależeli, rzecz jasna, do sztuki sakralnej). Teraz zaczął je cechować wdzięk i indywidualizm. Duże zasługi w przedstawianiu aniołów położyła trójka wielkich geniuszy odrodzenia: Leonardo da Vinci, Rafael i Michał Anioł. Zwróć zwłaszcza uwagę na anioły ukazane we freskach w Kaplicy Sykstyńskiej. Wtedy też ustalił się pewien kanon „anielskich” tematów.
  Były to np.
• aniołowie – muzycy (śpiewający lub/i grający na różnych instrumentach), zazwyczaj grupowo,
  • taneczny korowód świetlistych duchów – tak ukazał je np. Botticelli w Mistycznych narodzinach – anioły trzymają się za ręce i radośnie tańczą w powietrzu nad stajenką betlejemską,
  • zwiastowanie, czyli niezapowiedziana wizyta złożona Maryi przez Archanioła Gabriela (choć tę scenę opisał tylko jeden ewangelista, święty Łukasz, cieszyła się ona ogromnym powodzeniem),
  • Święty Michał Archanioł – przedstawiany jako książę wojsk anielskich, oczywiście w zbroi, od XIII wieku jego atrybutem stała się także trzymana w dłoni mała waga,
  • Anioł Stróż – choć malowano go już w średniowieczu, prawdziwą popularność zyskał dopiero w XVII wieku. To wyobrażenie jest popularne do dziś; takie obrazki niektórzy ofiarowują dzieciom.
  Jako wybitny specjalista od aniołów zasłynął Fra Angelico. Jego anioły są delikatne, łagodne, czarujące, noszą barwne szaty.

• Manieryzm przyniósł nadmiar ornamentów i przeładowanie ozdobami. Anioły noszą bogato haftowane suknie, nawet ich skrzydła malowane są jako swego rodzaju ornamenty. Zdarza się, że aż kapią złotem. To wtedy zaczęto ukazywać anioły jako zniewieściałe postacie (do tej pory były raczej androgyniczne) – przypominały one egzaltowane kobiety; często ukazywano je w nienaturalnych, ale bardzo efektownych pozach. Modne stały się wtedy uskrzydlone amorkowate główki, które upychano, gdzie się da. Barokowi twórcy ukazywali anioły w bardzo różny sposób – np. u Rembrandta przypominają one ludzi. Przedstawiony w bardzo znanej rzeźbie to Ekstaza św. Teresy – anioł Berniniego jest smukły, dynamiczny. W XVIII wieku temat aniołów trochę zaniedbano, za to wiele ważnych dzieł przyniosły XIX i XX wiek. Słynne są kolorowe anioły Chagalla oraz Walka Jakuba z aniołem Gauguina. Warto zwrócić uwagę także na twórczość polskich artystów, takich jak Jan Matejko (anioły w kościele Mariackim), Jacek Malczewski i Józef Mehoffer.

Anioły w filmie

Można wymienić trzy dość znane filmy o aniołach:
• Niebo nad Berlinem, reż. Wim Wenders, 1987
• Miasto aniołów, reż. Brad Silbering, 1998
• Anioł w Krakowie, reż. Artur Więcek, 2002

Najambitniejszy i najbardziej poruszający jest chyba najstarszy z tych filmów (czarno-biały, to ­nawiązanie do kina przedwojennego). Główny bohater filmu – anioł jest znudzony i przybity anielską egzystencją, która nie pozwala mu żyć pełnią życia. Pełen rozterek, przypomina trochę typowego polskiego inteligenta. Zakochuje się w kobiecie pracującej w cyrku. Miasto aniołów to historia anioła (Nicolasa Cage’a), który wybiera życie zwykłego śmiertelnika i związek z kobietą, którą pokochał. Szczęście ziemskie, w odróżnieniu od rajskiego, nie jest wieczne. Przerywa je tragiczna śmierć kobiety (Meg Ryan). Ten film to trochę wyciskacz łez… W polskim filmie anioł grany przez Krzysztofa Globisza za zbyt wesołe życie zostaje skazany na zesłanie na ziemię. Na początku w ogóle sobie nie radzi, ale potem czuje się tam coraz lepiej.

 

Strategie zakończenia

Wariant 1

Podsumuj swoje rozważania. Zastanów się, jakie role wyznacza aniołom chrześcijańska nauka, a jak chcą widzieć anioły artyści.
Zauważ także, że rola anioła w nauce Kościoła zmieniała się. Również w sztuce można było zaobserwować pewne zmiany.

Wariant 2

Zakończenie nie musi mieć podsumowującego charakteru, lecz osobisty. Powiedz, co Ci dało zapoznanie się z różnymi sposobami ukazywania aniołów, które z nich podoba Ci się najbardziej i dlaczego.

Bibliografia

• Dante Alighieri, Boska komedia
• Saul Bellow, Dar Humboldta
• Biblia
• Andrzej Bursa, wiersz Z gier i zabaw dziecięcych
• Johann Wolfgang Goethe, Faust
• Sebastian Grabowiecki, Setnik rymów duchownych
• Kazania świętokrzyskie
• Bolesław Leśmian, cykl Aniołowie
• Jerzy Liebert, tom Gusła
• Tomasz Mann, Śmierć w Wenecji
• Adam Mickiewicz, III cz. Dziadów
• Mikołaj Rej, Postylla
• Rainer Maria Rilke, Elegie duinejskie (I i II)
• Salman Rushdie, Szatańskie wersety
• Juliusz Słowacki, Anhelli
• Żale Matki Boskiej pod krzyżem